skan0035

76    ♦ ROZDZIAŁ 3

Efekt uporczywości

Utrzymywanie się przekonań o sobie i świecie społecznym, nawet gdy argumenty potwierdzające te przekonania zostały zdyskredytowane.

Utrzymywanie się schematów, które zostały zdyskredytowane Czasami słyszymy coś o jakiejś sprawie lub osobie, co później okazuje się nieprawdą. Na przykład przysięgli w sądzie mogą usłyszeć fałszywe zeznania albo przyjąć niedopuszczalny dowód. Nawet jeśli sędzia poinformuje ich, że nie powinni brać tych informacji pod uwagę, ich przekonania, choć nie będą miały racjonalnego uzasadnienia, utrzymają się na zasadzie schematu. Schematy mogą żyć własnym życiem, nawet gdy ich uzasadnienie zostanie całkowicie zdyskredytowane.

Wyobraź sobie na przykład, że jako uczestnik eksperymentu otrzymałeś plik dokumentów, stanowiących prawdziwe lub fikcyjne listy pożegnalne samobójców (Ross, Lepper, Hubbard, 1975). Twoim zadaniem jest odgadnięcie prawdziwych listów pożegnalnych, rzekomo dla celów badań procesów psychicznych zachodzących przy podejmowaniu decyzji. Po każdej odpowiedzi eksperymentator informuje cię, czy jest ona poprawna czy błędna. W miarę trwania eksperymentu przekonujesz się, że jesteś w tym całkiem dobry. Udzieliłeś poprawnej odpowiedzi w dwudziestu czterech na dwadzieścia pięć przypadków, czyli uzyskałeś wynik znacznie lepszy od przeciętnego studenta.

W tym momencie eksperymentator ogłasza koniec badania i wyjaśnia, że tak naprawdę dotyczyło ono wpływu sukcesów i porażek na reakcje fizjologiczne. Dowiadujesz się, że zostałeś losowo przydzielony do wersji eksperymentu, w której przyznano ci rację w dwudziestu czterech przypadkach, niezależnie od tego, czy rzeczywiście udzieliłeś właściwej odpowiedzi. Otrzymujesz teraz końcowy kwestionariusz z pytaniem, ile razy twoim zdaniem rzeczywiście odpowiedziałbyś poprawnie w innym sprawdzianie z innymi dokumentami o tym samym stopniu trudności. Jak sądzisz? Teraz wyobraź sobie, że uczestniczysz w innej wersji eksperymentu. Przebiega on tak samo z wyjątkiem informacji, że miałeś rację tylko w dziesięciu przypadkach na dwadzieścia pięć, czyli wypadłeś znacznie poniżej średniej. Jakiej odpowiedzi udzieliłbyś w kwestionariuszu, gdybyś się dowiedział, że informacje zwrotne były zmyślone?

W zależności od wersji eksperymentu w stworzonym przez ciebie schemacie wykonanie zadania było bardzo dobre lub bardzo słabe. Co się stanie, gdy uzasadnienie tego schematu zostanie zdyskredytowane'¹ Ross i współpracownicy (1975) mieli duże trudności z przekonaniem uczestników badania, że informacji zwrotnych udzielano losowo i że nie miały one nic wspólnego z rzeczywistymi osiągnięciami. Nawet wiedząc o tym, osoby, które otrzymały informację o „sukcesie”, nadal uważały, że miały więcej trafień niż osoby, które otrzymały informację o „porażce”. Pytane, jak poradzą sobie z nowym sprawdzianem, osoby, którym zasugerowano sukces, twierdziły, że wypadną lepiej niż osoby, którym zasugerowano porażkę (zob ryc. 3.4).

Eksperyment ilustruje efekt uporczywości, czyli trwania przekonań, mimo że ich pierwotne uzasadnienie zostało podważone. Po otrzymaniu informacji zwrotnej uczestnicy eksperymentu tłumaczyli sobie, dlaczego wypadli tak dobrze lub tak słabo, przywołując uzasadnienia zgodne z uzyskanym wynikiem (np „Jestem rzeczywiście bardzo spostrzegawczy. Przecież w zeszłym tygodniu jako jedyny zorientowałem się, że Jennifer przeżywa depresję” albo „Cóż, nie jestem zbyt domyślny. Znajomi mówią, że o wszystkim dowiaduję się na końcu”). Nawet gdy się okazało, że in-

o

5

■c

9

■o

24

22

20

18

16

14

12

10

Informacja zwrotna o sukcesie ■ Informacja zwrotna o porażce

Szacowanie liczby poprawnych odpowiedzi w bieżącym zadaniu

Szacowanie liczby poprawnych odpowiedzi w przyszłym zadaniu

Rycina 3.4 Efekt uporczywości

Uczestnikom eksperymentu powiedziano, sprawdzian wrażliwości społecznej rozwiązali ha--dzo dobrze (informacja zwrotna o sukcesie) toń bardzo stabo (informacja zwrotna o porażce). V stępnie wyjaśniono im, że informacje zwrotne były nieprawdziwe i nie miały nic wspólne, z rzeczywistymi osiągnięciami. Przekonanie o pi wodzeniu bądź niepowodzeniu w rozwiązywani zadania utrzymywało się. nawet gdy już było w >&-domo, że informacja zwrotna jest zmyślona (Według Ross. Lepper, Hubbard. I975)

8