WSP J POLN233

296

Teresa Dobrzyńska, Teks*

trójczłonowego (np. Jan Firbas). Problemy te są żywo dyskutowane. Badania koncentrują się też na środkach językowych służących sygnalizowaniu aktualnego rozczłonkowania zdań. W ramach tych badań zwrócono uwagę, że temat i remat mogą podlegać dodatkowemu uwydatnieniu. Uwydatnienia rematu były dawniej znane jako „emfaza”. Przykładem uwydatnienia re-matu w zdaniu komunikującym, że małego fiata kupił Piotr, będzie talu sposób wypowiedzenia tego zdania, z którego wynika, że to Piotr, a nie kto inny kupił ten samochód: Małego fiata kupił Piotr. Przykładem zdania z uwydatnieniem tematu może natomiast być następujący wariant analizowanego zdania: Jeśli chodzi o Piotra, to kupił małego fiata. W obu wypadkach uwydatnienie polega na tym, że wyodrębniony zostaje jeden element z pewnego zbioru: Piotr, a nie ktoś inny kupił małego fiata (tak sparafrazować można przykład na emfazę w remacie); to Piotr, a nie ktoś inny będzie przedmiotem tej wypowiedzi (to parafraza uwydatnionego tematu).

Oprócz normalnych zdań obejmujących temat i remat istnieją też zdania niepodzielne - zdania „czysto rematyczne”. Te zdania „z tematem zerowym” (termin Iriny Kowtunowej, 1976) mogą być realizowane zarówno przez zdania bezpodmiotowe - w^r rodzaju Wieje, jak i zdania podzielne składniowo, a więc zawierające podmiot i orzeczenie, np. Zapada wieczór, przy czym dla tych ostatnich charakterystyczny jest szyk przestawny: orzeczenie + podmiot. Taki układ członów zdania stanowi tu normę, a więc nie może być traktowany jako szyk inwersyjny nacechowany stylistycznie.

Ze znaczeniowego punktu widzenia zdania te można scharakteryzować jako powiadamiające o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych rzeczy lub zdarzeń. Stąd określane bywają jako „zdania egzystencjalne”. Ich struktura znaczeniowa przesądza o tym, że nadają się na początek wypowiedzi, choć nie jest to jedyne ich możliwie usytuowanie w tekście. Przykładem zdań czysto rematycznych mogą być formuły inicjalne występujące w baśniach: Była sobie raz królewna, Żył raz pewien młody szewczyk. Podobne zdania inicjalne znaleźć można w wielu powieściach i opowiadaniach. Mogą też one wprowadzać nowe wątki w obrębie wypowiedzi, jak to ma miejsce w Panu Tadeuszu w opisie rozpoczynającym się zdaniem Był sad.

Zasada aktualnego rozczłonkowania zdania zakodowana jest w samym systemie języka. W różnych językach istnieją rozmaite środki służące temu podziałowi. Podział ten jest niezbywalnym czynnikiem komunikacji, zatem umiejętność wyrażania tego podziału (stosowania odpowiedniego szyku wyrazów i używania adekwatnych środków prozodyjnych - w’ zależności od typu wypowiedzi) to podstawowa sprawność językowa, przesądzająca o komunikatywności i kulturze językowej mówiącego. Podział tematyczno--rematyczny zdania współtworzy sens wypowiedzi, toteż jest rzeczą bardzo ważną, by mówiący sygnalizował go w sposób trafny, by zdawał sobie sprawę z możliwych zmian interpretacyjnych w wypadku stosowania różnego