dobrzy 25252525F1ska 3

»6 Tr*+1 Dahrrynkj. Tflii

ójczłonowego (np. Jan Firbas). Problemy te są żywo dyskutowane. Bada a koncentruj* się też na środkach językowych służących sygnalizowaniu :tualncgo rozczłonkowania zdań. W ramach tych badań zwrócono uwagę,

•    temat i rcmat mogą podlegać dodatkowemu uwydatnieniu. Uwydatnię* a rematu były dawniej znane jako „emfaza". Przykładem uwydatnienia re atu w zdaniu komunikującym, że małego fiata kupił Piotr, będzie taki •osób wypowiedzenia tego zdania, z którego wynika, że to Piotr, a nic kto ny kupił ten samochód: Małego fiata kupił Piotr. Przykładem zdania uwydatnieniem tematu może natomiast być następujący wariant analizo* anego zdania: Jeśli ihodzi o Piotra, to kupił małego fiata. W obu wypadkach wydalnicnic polega na tym, że wyodrębniony zostaje jeden element z pcw-*go zbioru: Piotr, a nie ktoś inny kupił małego fiata (tak sparafrazować ożna przykład na emfazę w remacir); to Pioti, a nie ktoś inny będzie zedmiotetn tej wypowiedzi (to parafraza uwydatnionego tematu).

Oprócz normalnych zdań obejmujących temat i rcmat istniej* tez zdania

cpodzielne - zdania „czysto Tematyczne". Te zdania „z tematem zero-ym" (termin Iriny Kowtunowcj, 1976) mogą być realizowane zarówno rzez zdania bczpodmiotowe - w rodzaju Wieje, jak i zdania podzielne skłu-ńowo, a więc zawierające podmiot i orzeczenie, np. Zapada wieczór, przv •ym dla tych ostatnich charakterystyczny jest szyk przestawny: orzeczenie podmiot. Taki układ członów zdania stanowi tu normę, a więc nie może yć traktowany jako s/yk mwersyjny nacechowany stylistycznie.

Ze znaczeniowego punktu widzenia zdania te można scharakteryzować ko powiadamiające o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych tęczy lub /Jarzeń. Stąd określane bywaj* jako „zdania egzystencjalne". Ich ruktura znaczeniowa przesądza o tym, że nadają się na początek wypowie-n, choć nie jest to jedyne ich możliwe usytuowanie w- tekście. Przykładem lań czysto Tematycznych mogą być formuły inicjalne występujące w basach: Była sobie raz królewna, Zył raz pewien młody szewezyk. Podobne zda-a inicjalne znaleźć inozna w wielu powieściach i opowiadaniach. Mogą te/ re wprowadzać nowe wątki w obrębie wypowiedzi, jak to ma inieisce Panu Tadeuszu w opisie rozpoczynającym się zdaniem Był sad.

Zasada aktualnego rozczłonkowania zdania zakodowana jest w samym Sternie języka. \X' różnych językach istnieją rozmaite środki służące temu działowi. Podział ten jest niezbywalnym czynnikiem komunikacji, zatem nicjętność wyrażania tego podziału (stosowania odpowiedniego szyku wy. zów i używania adekwatnych środków prozodyjnych - w zależności od pu wypowiedzi) to podstawowa sprawność językowa, przesądzająca komunikatywności i kulturze językowej mówiącego. Podział tematyczno-rmatycz.ny zdania współtworzy sens wypowiedzi, toteż jest rzeczą bardzo tżną, by mówiący sygnalizował go w sposób trafny, by zdawał sobie spra-

*    z możliwych zmian interpretacyjnych w wypadku stosowania różnego

Teku - <doktowy K»iQun.kx*.

szyku wyrazów czy różnych konturów prozodyjnych zdania. Świadomość komunikatywnej funkcji tych czynników jest niezwykle istotna przy odczytywaniu lub wygłaszaniu reprodukowanego tekstu przez aktora, recytatora, lektora czy zwykłego czytelnika tekstu (także czytelnika pogrążonego w cichej lekturze). We wszystkich tych wypadkach odtwarzanie cudzego tekstu nie |est i nie może być działaniem mechanicznym, ponieważ, sposób odczytania określa funkcję poszczególnych członów zdania przy jego aktualnym rozczłonkowaniu, przesadza o tym. czy w zdaniach tych wystąpi uwydatnienie tematu bądź rematu, niekiedy też nadaje zdaniu charakter zdania czysto Tematycznego. To wszystko określa sens wypowiedzi, powin no więc służyć odtworzeniu koherentnej całości i być możliwie zgodne z domniemana intencja autora.

Badania nad perspektywa funkcjonalna zdania maja jeszcze jeden wymiar - stylistyczny. Różne rodzaje podziału zdań i ich wykładniki mogą *>ę stać podstawy charakterystyki stylistycznej różnych gatunkowych odmian wypowiedzi, poszczególnych stylów funkcjonalnych oraz indywidualnych sposobów- kształtowania komunikatów. W tym zakresie problematyka ta wzbogaca tradycyjny warsztat literaturoznawcy

Tekst - całościowy komunikat

Tekst to skończony i uporządkowany ciąg elementów językowych mogących spełniać łącznie funkcję komunikatywna, a więc stanowiących jeden globalny znak Rozumienie tego całościowego znaku oraz wszelkie dalsze operacje na nim dokonywane, jak streszczanie, parafrazowanie, trawestowa-nie, uwarunkowane sa wydzieleniem owego komunikatu /. potoku innych komunikatów i zdarzeń. Z lego względu wyznaczniki początku i końca wy-powiedzi spełniają zasadnicza rolę przy ustalaniu statusu ciągu językowego jako tekstu. To dzięki wyznaczeniu granic komunikatu określona zostaje przestrzeń, w której wszystkie zdania - nawet te nic wykazujące spójności strukturalnej ze zdaniami sąsiednimi - traktowane maja być przez odbiorcę wypowiedzi jako elementy koherentnej całości znakowej.

Wyznaczniki de 1 itnitacji tekstu przybierają rozmaitą postać w różnych typach i gaiunkaeh wypowiedzi. Ponad wielością zjawisk dają się jednak zauważyć pewne prawidłowości ogólne. Jedna z takich prawidłowości jest pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu językowego, eksponujących komunikacyjny związek nadawcy z odbiorca. W wypowiedziach tego typu dominuje funkcja fatycz na. Nadawca zwraca się w nich do określonego odbiorcy, przyciąga jego uwagę i kieruje ja na wypowiadane