WSP J POLN2547

324

Antiraj Mj 1-2.1 Lesicki, Anna Pa/dzuifki, Frazeologii

Inną wy różnią jącą się grupę łrazeologizmów tworzą związki odwołujące się do mitologii greckiej i rzymskiej oraz do literatury’ i historii starożytnej. Jednostki ce również występują w wielu innych językach europejskich, są łatwo uchwytnym przejawem wspólnoty' kulturowej. Na przykład z mitologii wywodzą się: Syzyfowa praca, męki Tantalu, stajnia Augiasza, puszki Pandory, z literatury: między Scyllą a Charybdą (Odyseja), lwia część i ktoś stroi się w cudze piórka (bajki Ezopa); z historii: pyrmsowe zwycięstwo, węzeł gordyjski, ktoś przekracza Rubikon. Związki, których korzenie sięgają starożytności, należą w zasadzie - podobnie jak większość biblizmów - do frazeologii książkowej. Ich używanie postrzegane jest społecznie jako świadectwo przynależności do elity kulturalnej. W drugiej połow-ie XX wieku obserwujemy, że wyraźnie słabnie żywotność jednostek o proweniencji antycznej. Jest to niewątpliwie spowodowane zaniedbaniem wykształcenia klasycznego oraz spadkiem czytelnictwa literatury.

W zasobie frazeologicznym polszczyzny odnajdujemy echo nie tylko starożytnych dzieł literackich, także inne znaczące utwory pozostawiły tu swój ślad. Wykształcony Polak z pewnością rozpozna w zwrocie coś trafia pod strzechy fragment Pana Tadeusza Mickiewicza, a w wyrażeniu smtlga^ cienia tytuł opowieści Conrada, frazeologizm ktoś coś między bajki włoży połączy ze Wstępem do bajek Ignacego Krasickiego, natomiast związek ktoś walczy z wiatrakami - z powieścią Cervantesa. Proces przekształcania się jakiegoś cytatu czy motywu literackiego w jednostkę leksykalna jest bardzo złożony, efekt końcowy zaś - niekiedy odległy od oryginału. Dlatego też jedynie wyrazisty zespół komponentów i obecność w świadomości społecznej tekstu źródłowego umożliwia ustalenie etymologii. Pamiętajmy jednak o tym, że rola wielkiej literatur)' polega przede wszystkim na ugruntowaniu związków już istniejących, a w mniejszej mierze - na kształtowaniu nowych jednostek.

Szczególnym tworzywem związków frazeologicznych są przysłowia. Owe utrwalone społecznie teksty, zwykle metaforyczne, są tak zbliżone do frazeologizmów, że wielu paremiologów łączy obie klasy, rozróżniając jedynie przysłowia właściwe i zwroty przysłowiowe (te ostatnie to właśnie fra-zeologizmy). Przysłowie pełni najczęściej funkcję dydaktyczną, czasem prognostyczną (przysłowia meteorologiczne), sens jego podlega weryfikacji logicznej. Warunki użycia przysłowia są określone pragmatycznie - przez sytuacje, do których się może odnosić, nie zaś gramatycznie - przez wyrazy czy zdania bezpośrednio z nim sąsiadujące. Utworzenie frazeologizmu z przysłowia właściwego wymaga redukcji niektórych komponentów, aby w ich miejsce mogłv wejść dowolne wyrazy spełniające określone warunki semanreczne. Na przykład zwrot ktoś pod kimś dołki kopie ‘ktoś szkodzi komuś, intryguje przeciw komuś’ ma za podstawę przysłowie Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada (NKPP, DÓŁ 9), ale nie ma jego wartości dyda-