CCF20100314000

Część druga

ZAGADNIENIA POPRAWNOŚCI LEKSYKALNO-SEMANTYCZNEJ

/

I. ISTOTA DOBORU WYRAZÓW I ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH

Poprawna konstrukcja wypowiedzi wymaga nie tylko przestrzegania w niej wszystkich rygorów gramatycznych narzucanych przez system współczesnej polszczyzny (np. właściwej hierarchizacji składniowej członów, wyrazistego sygnalizowania ich związków środkami morfologicznymi itp.), ale i określonego doboru składających się na nią elementów leksykalnych. Warto się więc zastanowić nad tym, jaką treść zawiera termin „dobór wyrazów i związków frazeologicznych”.

Słownictwo każdego języka obejmuje wielką liczbę środków równoważnych znaczeniowo, zdolnych przekazać tę samą podstawową informację, choć w odmiennej za każdym razem formie. Na przykład stwierdzenie, że Piotr jest przyjacielem Pawła, może przybrać następujący kształt słowny:

Piotr darzy Pawła przyjaźnią

Piotr i Paweł przyjaźnią się

Piotr i Paweł pozostają ze sobą w przyjaźni

Piotr i Paweł są w stosunkach przyjacielskich

Piotr i Paweł tworzą parę przyjaciół ■>

Piotra i Pawła łączy przyjaźń Piotr i Paweł to kumple itp.

\    I. Istota doboru wyrazów i związków frazeologicznych    45

\

Wybór jednej z tych wersji zależy od ogólnej tonacji stylistycznej i emocjonalnej wypowiedzi: swobodnej, codziennej (Piotr i Paukł to przyjaciele; Piotr przyjaźni się z Pawłem) lub oficjalnej (P\otr i Paweł pozostają w stosunkach przyjacielskich); podniosłej VPiotr i Paweł są złączeni węzłem przyjaźni) czy familiarnej, rubasznej (Piotr i Paweł to kumple).

Ponadto różne warianty leksykalne tej wypowiedzi przekazują jej podstawową treść w sposób nieco zmodyfikowany; np. związki Uczuciowe dwóch osób są z pewnością słabsze, gdy mówiąc o nich użyje się zwrotu są w stosunkach przyjacielskich, o wiele ściślejsze zaś wówczas, gdy posłużymy się połączeniami są związani przyjaźnią, tworzą parę przyjaciół.

A zatem dobór tych, a nie innych elementów leksykalnych wypowiedzi zależy zarówno od intencji stylizacyjnych jej twórcy (np. dążenia do potoczności lub — przeciwnie — oficjalności jej kształtu słownego), jak i od stopnia zamierzonej przez niego precyzji tekstu. Może się ona bowiem kształtować różnie: od świadomej, „planowej” niejako ogólnikowości (znamiennej np. dla komunikatów dyplomatycznych typu Obrady toczyły się w rzeczowej atmosferze), aż do stylizacji maksymalnie ścisłej i jednoznacznej, właściwej tekstom naukowym.

Pierwsza selekcja materiału leksykalnego mającego wejść w skład wypowiedzi polega więc na wyborze jednego elementu z grupy środków równoważnych znaczeniowo, wspólnofunkcyj-nych. Różnice między takimi „konkurującymi” elementami mają charakter bądź formalny (np. zabytek — obiekt zabytkowy), bądź emocjonalno-stylistyczny (ojciec — papcio — stary), bądź znaczeniowy — w zakresie cech drugorzędnych (pensja 'stałe wynagrodzenie’ — gaża 'stałe wynagrodzenie niektórych grup zawodowych, np. wojskowych, aktorów’).

Ponieważ elementy słowne pełniące tę samą funkcję semantyczną tworzą pewne uporządkowane klasy, które w językoznawstwie zwykło się zwać paradygmatami, selekcję taką można określić mianem doboru paradygmatycznego składników tekstu. Kompozycja wypowiedzi polega jednak nie tylko na doborze jej elementarnych segmentów, ale i na ich wza-