Chomsky3

188 Noam Clwmsky

rozpowszechnione mniemanie, że istnieje „naturalny porządek myśli”, odzwierciedlany przez porządek słów w zdaniu. Tym samym reguły formowania zdań nie należą do gramatyki, lecz do jakiejś innej dziedziny, która zajmuje się „porządkiem myśli”. Tak na przykład w Gramatyce Port Royal twierdzi się, że z wyjątkiem użyć metaforycznych ciąg wyrazów układa się wedle „porządku naturalnego”, dostosowanego do naturalnego biegu naszych myśli. W konsekwencji nie ma potrzeby formułowania jakichkolwiek reguł gramatycznych z wyjątkiem elipsy, inwersji, itp. reguł rządzących figuratywnym użyciem języka. Pogląd taki pojawia się w wielu formach i wariantach. W interesującym eseju o tym, jak to kolejność słów odzwierciedla współbieżny i nieprzerwany ciąg idei, Diderot dochodzi do wniosku, że francuski jest językiem zupełnie unikalnym z uwagi na stopień, w jakim porządek słów odpowiada naturalnemu porządkowi idei i myśli (Leltre sur Ic Sourds et Muets, 1751):

„Qucl quc soit l’ordrc des termes dans une languc ancicnnc ou modernę, 1’csprit de l’ćcrivain a suivi l’ordrc didactiąuc de la syntaxe fran-ęaisc" (s. 390), „Nous disons les choscs cn franęais, comnic 1’csprit est forcć dc les considercr en quclquc langue qu’on ćcrivc” (s. 371).

Z godną podziwu konsekwencją dochodzi do wniosku, że

„notre languc pćilestre a surlcs autres l’avantagc dc 1’ulilc sur 1’agrćable" (s. 372), a zatem francuski jest najbardziej odpowiedni do uprawiania nauk, gdy grecki, łaciński, wioski i angielski „sont plus avantageuscs pour les lcltrcs”.

Co. więcej:

„lc bon sens choisirait la languc franęaisc; mais ... 1’imagination et les passions donneront la prćfćrcncc aux langucs anciennes et a ccllcs dc nos voisins, [...] il faut parler franęais dans la socićtć et dans les ćcoles dc philosophie; et grcc, latin, anglais — dans les chaircs et sur les tlićatrcs; notre languc sera celle de la vćrite, si jamais cllc rcvicnt sur la terre, ct... la grecque, la latinc et les autres serom les langues de la fablc et du mensonge. Lc franęais est fait pour instruirc, eclaircr

!

I

i

i

i

i

ct convaincrc; lc grec, lc latin, 1’anglais, 1’italicn pour persuader, emou-voir, ct tromper: parlcz grec, italicn, latin au pcuplc, mais parlcz franęais au sage” (371 - 372).

W każdym razie, skoro porządek slow zdeterminowany jest przez czynniki niezależne od języka, nic ma potrzeby opisywać tego w gramatyce uniwersalnej czy szczegółowej; mamy więc uzasadnione powody, by formułowanie explicite procesów syn-taktycznych wykluczyć z gramatyki w ogóle. Co godne uwagi, ów naiwny pogląd na strukturę języka przetrwał do dziś w rozmaitych postaciach, na przykład w wyobrażeniu ciągu wyrażeń odpowiadającego amorficznemu ciągowi pojęć u de Saussurc’a, czy w zdarzającym się często sprowadzaniu używania języka do używania wyłącznic słów i fraz (np. Ryle Systematically Mislcadittg Expression w: Logic and Language, cd. A. Flew, Oxford 1951).

Główny powód nieadekwatności gramatyk tradycyjnych jest jednak natury bardziej technicznej. Choć wiedziano od dawna, że procesy językowe są w pewnym sensie „twórcze”, technicznymi środkami wyrażenia procesów rckursywnych rozporządzamy dopiero teraz. Faktyczne zrozumienie tego, jak język potrafi (wedle powiedzenia Humboldta) „zrobić nieskończony użytek ze skończonych środków”, nastąpiło w ostatnich trzydziestu latach, w trakcie badań nad podstawami matematyki. Dziś, kiedy osiągnięcia te są już dostępne, można powrócić do problemów, które powstały w tradycyjnym językoznawstwie, lecz nic zostały w nim rozwiązane i spróbować wyrazić exphcitc przebiegające w języku „twórcze” procesy. Krótko mówiąc, nie ma już żadnych barier technicznych przed badaniem gramatyk generatyw-nych na pełną skalę.

Powracając do głównego wątku, przez gramatykę generatywną rozumiem po prostu każdy taki system reguł, który przypisuje zdaniom explicite i w sposób ściśle określony ich opis strukturalny. Oczywiście każdy użytkownik języka opanowuje i przyswaja gramatykę generatywną, która wyraża jego językową wiedzę.