Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

kij, nitka, pyton) itd. A zatem klasy nominalne w językach bantu w dużej części uległy semantyzacji (otrzymały określone znaczenie). Niektóre klasy (trzecia, piąta, szósta) są przemieszane, w innych klasach spotykamy wyrazy, które nie mieszczą się w ogólnej semantyce klasy.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Języki banluidalne - wielka rodzina afrykańskich języków murzyńskich (ok. 60 języków), używanych w środkowej i południowej części Afryki. Tworzą wiele grup, z których najliczniejsza jest grupa bantu. Odznaczają się wyjątkowym bogactwem klas nominalnych (dochodzących do szesnastu), stanowiących odpowiedniki rodzajów gramatycznych w innych językach. Sua-hili - język o ponadplemiennej randze międzynarodowej, używany w całej niemal centralnej Afryce, obecnie najważniejszy język Murzynów afrykańskich.

Klasy nominalne spotykamy również w niektórych językach Dalekiego Wschodu, gdzie są wyrażane za pomocą specyficznych wyrazów o charakterze liczbowym lub przyrostków. W tych językach liczebnik nie może być dołączony do rzeczownika bez owego wyrazu liczbowego, którego wybór zależy od klasy rzeczownika. Na przykład w języku chińskim ć ‘jeden’ oraz HJKoipa ‘stół’ mogą być połączone za pomocą przyrostka „liczbowego” hdkoh (znaczenie etymologiczne - „liść”): uhokoh M3tcoif3a ‘jeden stół’. Te elementy liczbowe przypominają rosyjskie wyrazy napa, eonoea używane niekiedy przy liczeniu (dee napu óptoK, cmo eonoe CKoma); por. też poi. dwie paty spodni, sto sztuk bydła. Różnica polega na tym, że w języku chińskim czy koreańskim należy w każdym wypadku zastosować wyraz liczbowy lub przyrostek. Klasy nominalne wyrażane przy pomocy wyrazów o charakterze liczbowym nie tworzą jednak właściwej kategorii gramatycznej: zbyt zmienne bowiem są zasady ich użycia, nader liczne są ponadto same klasy nominalne. Na przykład w języku koreańskim przyrostek -ny (etymologicznie ‘pień’) odpowiada klasie obejmującej drzewa i belki; -un odpowiada klasie, do której włączane są nazwy kapeluszy, materaców itp.; -napo - dla klasy obejmującej nazwy: broni białej (miecze, noże), wachlarzy itp. (Szajkiewicz 1995: 103).

3.4.4. Przegląd niektórych kategorii gramatycznych

Dotychczas rozpatrzone zostały cztery kategorie gramatyczne różniące się w sposób zasadniczy pod względem zarówno semantyki, jak i środków wyrażania. Oprócz nich istnieją inne kategorie gramatyczne, bardziej lub mniej rozpowszechnione w wielu językach świata. Zaliczyć do nich można m.in. kategorię posesywności, kategorię gradual-ności, kategorię trybu, kategorię czasu, kategorię aspektu, kategorię strony.

Posesywność (zwana też przynależnością) to jedna z ogólnych (nazywanych uniwer-saliami) kategorii gramatycznych. Występuje prawdopodobnie we wszystkich językach. Posesywność wyraża relację posiadania lub bycia posiadanym. Wykładniki gramatyczne posesywności nie są w różnych językach identyczne; nie tworzą także w żadnym konkretnym języku klasy jednorodnych i precyzyjnych środków. Na przykład w pol-szczyźnie posesywność może być wyrażana w sposób morfologiczny (fleksyjny i słowotwórczy), składniowy i semantyczny. Do wykładników słowotwórczych zalicza się tradycyjnie przyrostki dzierżawcze typu -in, -ów, -ski, -owski, których we współczesnym języku rzadko się używa jako wykładników posesywności (babcine okulary, Janków płot). Kiedyś pełniły istotną rolę i stały się zleksykalizowanymi wykładnikami posesywności w licznych nazwach osobowych i miejscowych {Ojców, Anin). Do wykładników słowotwórczo-składniowych zalicza się zaimki typu mój. nasz, czyj, swój itd. Wykładniki fleksyjno-składniowe to tzw. dopełniacz dzierżawczy (dom Kowalskiego) i celownik dzierżawczy (dobra żona mężowi korona). Do wykładników składnio-wo-semantycznych należą czasowniki typu należeć, mieć, posiadać.

Specyficzną kategorią przymiotników i przysłówków w językach indoeuropejskich jest gramatyczna kategoria graduainości (stopnia). Stopniowanie jest środkiem językowym służącym do wyrażania różnic w natężeniu cechy nazywanej przez przymiotnik lub przysłówek. Kategorię stopnia tworzą trzy człony: stopień równy (positivus), stopień wyższy (comparativus) i stopień najwyższy (superlativus). Stopień równy jest neutralnym określeniem cechy (jakości): przyjemny, wysoki, silny. Stopień wyższy sygnalizuje większe od neutralnego natężenie cechy przedmiotu (w porównaniu z innym): przyjemniejszy, wyższy, silniejszy. Stopień najwyższy wskazuje na maksymalne natężenie cechy nazwanej przez przymiotnik (przysłówek): najprzyjemniejsi, najwyższy, najsilniejszy (najwyżej, najsilniej). Szerzej o kategorii stopnia patrz: M. Jurkowski, Semantyka i składnia wyrażeń gradacyjnych, Katowice 1976.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W języku rosyjskim syntetyczne formy stopnia najwyższego mogą mieć dwa znaczenia: 1. znaczenie superlatywne, tj. znaczenie najwyższego stopnia cechy przedmiotu w porównaniu z innymi przedmiotami: xparmauuiee paccmosmue (‘najkrótsza, najbardziej krótka odległość’) oraz 2. znaczenie elatywne (tac. elatiws ‘wyniesiony’), tj. znaczenie najwyższego stopnia cechy przedmiotu bez porównania z innymi przedmiotami: oóbiKHoeeHHeuiuue nuiia (nie ‘najzwyklejsze spośród wszystkich osób’, a po prostu ‘szczególnie, nader, niezmiernie zwykle’), xpynueuMuu y^enwii (nie ‘najwybitniejszy uczony’, lecz ‘szczególnie, nader, bardzo wybitny’).

Różnice natężenia cechy wskazywane przez kategorię stopnia mają charakter względny, oparte są bowiem na porównaniu stopnia, w jakim dana cecha przysługuje poszczególnym przedmiotom (procesom, właściwościom) należącym do określonego zbioru (por. bezwzględne stopniowanie przymiotników, wyrażane albo za pomocą afik-sów słowotwórczych: przy-głuchy, biał-myy, zielon-iutki, albo leksykalnych: trochę głuchy, bardzo stary, całkiem zielony). W wypadku stopnia wyższego jest to zbiór dwuelementowy: Piotr jest starszy od Pawła; Starszy brat Jana; Wczoraj czytał dłużej niż [czyta] dzisiaj. Stopień najwyższy zakłada istnienie zbioru składającego się z więcej niż dwóch elementów: Paweł jest najstarszy z braci', Dziś przyszedł najwcześniej.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W językach romańskich syntetyczna kategoria graduainości zanikła (przy obecności kategorii analitycznej). Oprócz języków indoeuropejskich gramatyczna kategoria stopnia jest charakterystyczna dla niektórych języków uralskich. Języki uralskie - rodzina językowa obejmująca dwie wielkie grupy językowe: ugrofińską (ich przedstawicielami w Europie są m.in. język węgierski, fiński, estoński) i samojedzką (języki samojedzkie są używane w dolinie Jeniseju).

W większości języków świata ma miejsce rozróżnienie samego mówiącego, jego współrozmówcy i osoby, która nie uczestniczy w rozmowie (przedmiotu, o którym się mówi). W tych wypadkach, kiedy dana różnica jest wyrażona środkami gramatycznymi w czasowniku lub w imieniu, można mówić o gramatycznej kategorii osoby. Na przykład w języku chińskim istnieją zaimki osobowe ja i ty, ale brak jest w nim gramatycznej kategorii osoby. I na odwrót - w większości języków kategoria ta wyrażana jest

127