Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego#4

ru abstrakcyjnego i społecznego (langue) od mówienia {parole), które jest procesem konkretnym i jednostkowym. Język (langue) definiuje się jako system znaków, z których każdy pozostaje w stosunku do innych w opozycji. Ze stosunku do innych znaków wynika tzw. wartość każdego znaku. Inną wartość ma np. polski wyraz baran, który pozostaje m.in. w opozycji do wyrazu baranina, a inną ma francuski wyraz mouton, który znaczeniowo odpowiada obu przytoczonym wyrazom polskim. W obrębie stosunków, które zachodzą między elementami języka, wyróżnia się stosunki syntagmatyczne i stosunki paradygmatyczne. Wartość i funkcja znaku wynika z jego miejsca w układzie tych stosunków.

Głównym celem językoznawstwa strukturalistycznego było opracowanie teorii analizy tekstu, który uważano za twór skończony. Analiza tekstu miała prowadzić do ustalenia inwentarza znaków oraz ich funkcji i dystrybucji.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Podstawowe poglądy F. de Saussure’a na język wyłożone zostały w książce Kurs językoznawstwa ogólnego. Uznać trzeba, że praca ta odegrała w lingwistyce rolę pionierską i przyniosła jej autorowi sławę myśliciela, od którego rozpoczyna się nowa epoka. Z tego, co książka ta głosiła, wyrastały nowe generacje, nowe teorie, nowe dzieła. Saussure'a interesowało przede wszystkim pytanie, czym jest język jako przedmiot badania naukowego: jak go rozumieć i jak do niego podchodzić. Aby swoje idee na ten temat bardziej żywo i bezpośrednio zilustrować, Saussure posłużył się zestawieniem z grą w szachy. Do gry w szachy używa się figur, które mogą być wykonane z najrozmaitszego materiału. Obowiązująca jest jedynie wartość, którą się tym figurom w grze nadaje. Otóż tak samo w języku: to, czy wyraz woda stanowi rzeczownik, przyimek, czasownik czy jeszcze coś innego, zależy od znaczenia, jakie jest w danym języku wiązane z grupą dźwiękową woda. Znaczenie nie jest uwarunkowane samym brzmieniem wyrazu, ale położeniem, jakie zajmuje on, jako znak językowy, w ramach całego językowego systemu. Figurami szachowymi manipulujemy zgodnie z ustalonymi regułami, których należy przestrzegać. Zmienianie w trakcie gry raz ustalonej wartości figur jest niedopuszczalne. Podobnie rzecz się ma z językiem. Konkretne powiązanie strony dźwiękowej znaku ze znaczeniową zmienia się od języka do języka, co wskazuje, że powstało przypadkowo, „dowolnie” (konwencjonalnie). Ale raz ustalony -związek taki nie może być dowolnie zmieniany, obowiązuje. W tym sensie więc wszelki znak językowy jest z jednej strony dowolny, z drugiej - obowiązujący (Wić 1975: 125-127).

Koncepcja de Saussure’a była kamieniem milowym na drodze rozwoju językoznawstwa; z niej wywodzą się współczesne jego założenia, powszechnie przyjęte przez badaczy, a mianowicie: a) traktowanie języka jako systemu; b) ujęcie zjawisk przede wszystkim synchronicznie; c) skupienie uwagi na tekście, a nie na psychice mówiącego; d) położenie nacisku na analizę funkcjonalną środków językowych; e) podkreślenie społecznego charakteru języka.

6.3. Gramatyka transformacyjno-generatywna

Rozkwit strukturalnych metod opisu składni nastąpił w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku na gruncie lingwistyki amerykańskiej. Wpłynęły na to m.in. badania nad budową języków indiańskich. Językoznawcy byli tu w takiej sytuacji, jak ktoś, kto usiłuje odczytać nie znany mu szyfr; nie mogli się porozumieć z użytkownikami tych języków, musieli więc czerpać wiadomości o strukturze gramatycznej z zarejestrowanych tekstów. Stąd właśnie wyniknęła potrzeba takich sposobów analizy, dzięki którym można byłoby, nie odwołując się do znaczenia, na zasadzie czysto formalnej, wyodrębnić w tekście podstawowe jednostki. Metodą spełniającą te warunki stał się podział zdania na składniki bezpośrednie, opierający się na założeniu, że nie jest ono mechanicznym zlepkiem wyrazów (np. Janek + odwiedził + starszego + brata), lecz zhierarchizowaną całością, w której można wydzielić kolejno coraz mniejsze segmenty, łączące się bezpośrednim związkiem, aż do osiągnięcia składników ostatecznych, nie podlegających dalszemu rozczłonkowaniu: Janek // odwiedził / swojego / starszego/ brata - odwiedził U swojego /starszego / brata - swojego // starszego / brata - starszego // brata.

Wkrótce jednak ujawniły' się pewne niedostatki tego sposobu badania; nie był on zdolny opisać subtelniejszych różnic składniowych, np. dwuznaczności ukrywającej się w zdaniach typu Oskarżenie brata było bezpodstawne: ‘to, że brata oskarżono, było bezpodstawne’ - ‘to, że brat oskarżył (kogoś), było bezpodstawne’. Natomiast dwuwar-tościowość tego zdania ujawni się wówczas, gdy każda z wersji podda się zabiegowi transformacji, czyli przekształci się na równoważną jej, jednoznaczną strukturę składniową (Na przykład Oskarżenie brata > Brat oskarżył czy też: Brat został oskarżony). Ta precyzyjniejsza, bardziej doskonała w porównaniu z poprzednimi technika analizy stanowi element składowy teorii języka, zwanej gramatyką transformacyjno-genera-tywną. Gramatyka transformacyjno-generatywna (inaczej: językoznawstwo transfor-macyjno-generatywne) to kierunek w lingwistyce kojarzony z nazwiskiem amerykańskiego badacza Noama Chomsky’ego, który zbudował zręby swej teorii w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. Jest ona z jednej strony kontynuacją metody strukturalnej w opisie składni, z drugiej jednak - powstała z jej zaprzeczenia.

UZUPEŁNIENIA 1 KOMENTARZE. Noam Chomsky (ur. w 1928 roku) - językoznawca amerykański, uczeń Z.S. Harrisa [Zellig Sabbettai Harris - językoznawca amerykański, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli deskryptywizmu (inaczej: amerykańskiej szkoły strukturalistycznej), dokonał syntezy jego osiągnięć; wprowadzi! do językoznawstwa pojęcie transformacji], W przeciwieństwie do antypsycholo-gicznych tendencji amerykańskiej szkoły strukturalistycznej akcentuje w swoich pracach związek językoznawstwa z psychologią i konieczność prowadzenia badań nad uniwersaliami językowymi. Najbardziej znany jako twórca gramatyki transformacyjno-generatywnej, która jest aktualnie najbardziej rozpowszechnioną teorią lingwistyczną na świecie. W swej teorii Chomsky nawiązuje do tradycji racjonalistycznych Leibniza i Kartezjusza, wyznaczając w niej istotną rolę pojęciu idei wrodzonych (natywistycznych), za pomocą których stara się wyjaśnić proces przyswajania języka przez dzieci. Fakt, że dziecko tak szybko uczy się języka, tłumaczy się według Chomsky’ego tym, że człowiek rodzi się wyposażony dziedzicznie w gramatykę uniwersalną [gramatyka uniwersalna - teoria zakładająca, że wszystkie języki zbudowane są w podobny sposób] i do nauczenia pozostają mu tylko cechy specyficzne dla danego języka.

Dla Chomsky’ego obiektem badań był nie sam tekst, lecz człowiek mówiący i proces tworzenia przez niego wypowiedzi. Językoznawca ten próbował wyjaśnić, jak to się dzieje, że każdy użytkownik języka jest w stanie tworzyć i rozumieć zdania, z którymi się nigdy dotąd nie zetknął. Ponieważ nie można bezpośrednio obserwować przebiegów myślowych zachodzących w świadomości nadawcy i odbiorcy wypowiedzi, modelem działalności językowej mówiącego miała się stać właśnie gramatyka transformacyjno-generatywna. Jej celem było ukazanie, jak użytkownik języka tworzy (generuje) nieskończony ciąg wypowiedzeń z ograniczonego zbioru jednostek wyjściowych na podstawie również ograniczonej liczby reguł.

Nasuwa się tu analogia do tablicy pierwiastków Mendelejewa, na podstawie której można opisać ogromną liczbę różnorodnych cząsteczek, biorąc pod uwagę ściśle określony zbiór reakcji, które je zespalają. Jeszcze bliższe podobieństwo łączy gramatykę

235