spiro2

30 Mki.kohd E. Simko

życie” "(M. Rosaldo, podkreślenie oryginalne)¹, wtedy faktycznie wszystkie społeczne i psychologiczne cechy sit kulturowo zdeterminowane.

Ta całościowa teoria relatywizmu kulturowego nie jest jednakże sama w sobie cechą wyróżniającą mocną postać relatywizmu kulturowego. Jest raczej wyróżniana poprzez koniunkcję całościowego determinizrnu kulturowego z prawie nieograniczoną wizją kulturowego zróżnicowania. Koniunkcja ta jest źródłem party kularys-tycznej, w przeciwieństwie do starszej, generatywnej teorii kulturowego deter-minizmu. Parlykularystyczna teoria kulturowego determinizrnu utożsamiana jest bardziej z ograniczonym podejściem do dynamiki kulturowego zróżnicowania¹.

Zgodnie z założeniami generalywnego determinizrnu kulturowego, kultura jest par excellence ludzkim sposobem adaptacji, analogicznym do biologicznych metod adaptacji innych organizmów. Z tej perspektywy każda kultura jest wariantem uniwersalnego wzoru kultury (Wisslcr 1923). Stąd też. każda kultura wytwarza wspólny kanon par excellence ludzkich cech psychologicznych, które wyrażają psychiczną jedność gatunku ludzkiego. W konsekwencji filogenetycznie determinowana biologiczna jedność człowieka, powiązana z jego kulturowo determinowaną jednością psychiczną, wytwarzają pankullurową naturę ludzką.

Z kolei partykularystyczny determinizm kulturowy w wersji podtrzymywanej w ramach mocnej postaci relatywizmu deskryptywnego, postuluje, że skoro kultury różnią się między sobą radykalnie, to każda kultura wytwarza kanon kulturowa partykularnych cech ludzkich. Stopień partykularyzmu i w konsekwencji amplitudy kulturowego zróżnicowania, który jest postulowany przez tę wersję determinizrnu kulturowego może być wywiedziony z komentarzy Geertza na' temat środowiska akademickiego. Różne podgrupy, które tworzą to środowisko (badacze, artyści i administratorzy) „radykalnie różnią się nie tylko w. swych opiniach albo nawet pasjach, lecz w samych podstawach swych doświadczeń” - jak pisze Geertz (1983: 160).

Jeśli więc subkultury w obrębie jednego społeczeństwa różnią się na tyle, że wytwarzają radykalnie różne cechy psychologiczne, to amplituda różnic, które oddzielają kultury między społeczeństwami musi być jeszcze większa, a skala psychologicznych różnic, które te kultury wytwarzają musi być odpowiednio duża. To właśnie postuluje mocna postać relatywizmu deskryptywnego.

Jeśli chodzi o zróżnicowanie kulturowe, to występuje ono powszechnie i jest nieograniczone. Każda kultura, jak się twierdzi, jest unikalna nie tyle w znaczeniu trywialnym, np. każdy płatek śniegu lub kryształ jest niepowtarzalny, ale w znaczeniu fundamentalnym, tzn. żadna kultura nic może być porównywana z inną (Schneider 1984). W związku z tym partykularny determinizm kulturowy jednoznacznie odrzuca koncepcję psychicznej jedności rodzaju ludzkiego argumentując, że ludzka natura i ludzki umysł - dwa składniki koncepcji jedności psychicznej - .są kulturowo zmienne (Geertz. 1984: M. Rosaldo 1984). Dlatego niektórzy zwolennicy lego poglądu - podążający śladami współczesnych francuskich myślicieli, takich jak Ricoeur i Foucault - określają jako „Innych" osoby i grupy, których kultury różnią się od naszej (Rabinów 1977). a ich „fundamentalna inność" jest oczywiście kulturowo, a nie biologicznie determinowana².

Z tego mocnego założenia relatywizmu deskryptywnego relatywizm epi-stemoiogiezny wyciąga dwa wnioski. Po pierwsze uniwersalne sądy, dotyczące kultury, ludzkiej natury, ludzkiego umysłu są zwykle albo fałszywe, albo puste: tylko jeśli odnoszą się do poszczególnych grup, sądy uniwersalne są bliskie prawdy i nie są puste (Geertz. 2003: 54). Podobnie każda ogólna teoria, która służy wyjaśnieniu kultury, ludzkiej natury i ludzkiego umysłu jest zwykle albo trywialna, albo mylna: tylko jeśli jej zakres eksplanacyjny jest ograniczony do charakterystyki danej grupy - i jeśli zawiera założenia kulturowe tej grupy, dotyczące jej charakterystyki - staje się teorią adekwatną i nie trywialną (Barnes, Bloor 1982: M. Rosaldo 1984).

Innymi słowy, znaczące generalizacje i teorie mogą być prawdziwe i adekwatne, odpowiednio, tylko wtedy, gdy odnoszą się do specyficznych grup i są kulturowo relatywne. Dlatego, ponieważ, „nauka" psychologii jest zachodnią ^etnopsychologią „ukrytą w opasłych tomiskach" (Lutz [tekst nie publikowany] cyt. w: M. Rosaldo 1984: 142), jej teoria agresji, na przykład, może wyjaśniać fenomen agresji na Zachodzie, ale nie może wyjaśnić fenomenu agresji wśród Ilongolów. ponieważ przyjmują oni bardzo odmienne założenia, co do przypływów wrogości i złości (op. cii.). Podobnie, ponieważ „nauka" antropologii jest w swych założeniach zachodnia, jej teorie kultury i społeczeństwa nie mogą wyjaśnić muzułmańskich instytucji społecznych. Uczynić to może jedynie „antropologia islamska", oparta na islamskich założeniach kulturowych (Ahmed 1984). Podsumowując, antropologia stoi przed wyborem - modyfikując sławne dictum F. W. Maitlanda - między strukturalną etnografią opisową lub pustką³.

1

^: W opublikowanej wersji artykułu M. Rosaldo, który był najpierw prezentowany i dyskutowany podczas Konferencji Teorii Kultury, passus ten został zmieniony na następujący: „kultura różnicuje nie tylko to, co myślimy na temat naszego życia, lecz jak odczuwamy i przeżywamy nasze życie" (Rosaldo 1984a: 140, zmiany zaznaczone kursywą). Ponieważ wersja opublikowana nie tylko nic jest spójna z tezą przewodnią artykułu M. Rosaldo, lecz również jest bliska każdemu przeciwnikowi relatywizmu kulturowego, dlatego zacytowałem wersję oryginalną jako reprezentatywną dla silnej postaci relatywizmu deskryptywnego.

³ Szczegółowa analiza porównawcza tych dwóch teorii kulturowego determinizrnu znajduje się w: Spiro 1978: 350-358.

2

   To kulturowo ugruntowano pojęcie „Inności" trzeba odróżnić od politycznie ugruntowanego konstruktu, według którego Inny z Trzeciego Świata jest wytworem zachodniej umystowości. wykorzystywanym jako instrument kolonialnej (i nie tylko) formy dominacji politycznej.

3

   Rozpowszechnione przekonanie, że teorie nauk społecznych jedynie bazują na dorobku zachodniej etnonauki mogłoby być zakwalifikowane jako jedno z najbardziej wpływowych. Na przykład teorie Darwina, Marksa, Freuda były i są odrzucane przez naukowców (i nie tylko), ponieważ - jak się sądzi - są sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem lub negują znaczenie intuicji iip.; w skrócie - ponieważ są sprzeczne z dominującymi einonaukowymi teoriami. Odwracając perspektywę, ci, którzy je zaakceptowali, uczynili to, mimo że były i są one sprzeczne z dominującymi teoriami etnonaukowymi. Co więcej, jeśli to powszechne przekonanie jest prawdziwe, dlaczego dzieje się tak, że te trzy teorie - między innymi - znalazły uznanie u nic-zachodnich reprezentantów nauk społecznych, kiedy podważają one w sposób oczywisty ich własne teorie etnonaukowe?