tpn 1 22480501

384 GEOGRAFIA FIZYCZNA ZIEM POLSKICH

skich ograniczone. Inaczej w szerokim pasie niżu Środkowego, oddzielonego garbami pojezierzy od Bałtyku, a wspartego od południa

0    wyżyny, płyty i góry Polski wysokiej. W tej rozległej dziedzinie niżowej rozlewały się potopowe wody długo się z niżu cofających

1    długo na pojezierzu zatrzymujących się ludów. Te błędne wody roztopowe pozostawiły na niżu jako ślad swej pracy gęsty splot dolin olbrzymich, dolin, których rozmiary nie stoją w żadnym stosunku do ilości wód, które dzisiaj niemi przepływają. W tej krainie wielkich dolin rozwój terytoryalny nie napotykał ani w przybliżeniu na te trudności, które się piętrzyły na pomorzacli.

Zasięg ziem Polskich w obrębie wyżyn i gór miał wytknięte niedwuznaczne granice naturalne. Wyżyny małopolskie i płyty czarnomorskie, otoczone ze wszech stron bądź Wielkim niżem, bądź podkarpackiemu zaklęsłościami musiały wejść w całości w organizm polityczny, który się rozwinął na międzymorzu, a dopiero wielki i potężny łuk Karpat, zdobny całym szeregiem wyniosłych wałów i lotną, orlą Tatr strażnicą wyznaczał Polsce granice odwieczne i niezmienne. Gdy jednak łuk Karpat wygięty ku północy zwracał swe skrzydła ku połud.-wschodowi i ku połud.-zachodowi. terytoryum Polski było na wierzchołku łuku zwężone, a od wierzchołka łuku górskiego ku wschodowi i ku zachodowi się rozszerzało.

Rozciągłość Polski była więc najmniejszą na południku Tatr, wynosiła od krain turni do Bałtyku około 600 km; w kierunku zachodnim nieznacznie, w kierunku wschodnim rozszerzała się Polska potężnie; szerokość Polski, mierzona w osi międzymorza, tj. od ujścia Wisły do ujścia Dniepru, osiągała 1250 km, była jednak zwykle węższą o 150 km szeroki pas niezajętych Dzikich Pól. Skręt Karpat ku połud -wschodowi, a Bałtyku ku północy powodował, że terytoryum Polski w kierunku wschodnim roztwierało się wachlarzowato, a długość wschodniej granicy była na południku Witebska i Kijowa mało co mniejszą od długości przekątni, za którą należy uważać linię, łączącą żuławy Wisły z limanami. Pas granic lub sfery interesów nadmorskich był znacznie węższy. Krainy nad Bałtykiem obejmowały pas, zaledwie 700 km szeroki, a będący stałym przedmiotem sporu, pas czarnomorski był jeszcze dwa razy węższym. Inaczej było w dziedzinie Wielkich Dolin; rozciągłość Polski wynosiła na równoleżniku Warszawy nawet w przededniu rozbiorów przeszło 1000 km, a uwzględniając najdalsze zasięgi granic państwa, w tym kierunku najbardziej elastycznego, stwierdzamy wymiary dochodzące 1600 km.

W przebiegu granic i ukształtowaniu terytoryum ziem polskich odzwierciedlają się przeto główne dziedziny naturalne Polski. Pomorza i pojezierza bałtyckie, niżowa kraina Wielkich Dolin, płyta Czar-