klstidwa169

326 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

Nietylko jednak kwiaty wogóle, lecz i cały szereg poszczególnych, choćby i niekwitnących ziół należy do apotropeicznych środków. Przesłanki, na jakich się ich użycie opiera, są tu zresztą zno-wuż zgoła odmienne. Gdy chodzi o kłującą tarninę, głóg, różę, osty, jałowiec i t. p,, o parzącą pokrzywę, rozumiemy je doskonale; sam lud tłumaczy nam bowiem wystarczająco wartość tych roślin (ob. §§ 241 i 246). Również nie mamy powodu nie ufać północnemu Białorusinowi z pogranicza Litwy, gdy używając w noc świętojańską bagna (Ledum palustre L.) przeciwko czarownicom, motywuje to chęcią „odurzenia wiedźmie głowy“ K Trudniej jest objaśnić, gdzie leży powód apotropeicznych właściwości naprzykład by-licy (niektórzy badacze przypisują je aromatycznej woni tej rośliny). Jeszcze trudniejsza do objaśnienia jest geneza magicznego znaczenia takich ziół jak dziurawiec (Hyperieum perforatum L.), albo takich drzew jak lipa, dąb¹ etc. Dziurawiec zresztą posiada pewną osobliwą cechę: żółte jego kwiaty, zgniecione w palcach, zabarwiają je krwawym sokiem, a krew jest zdawna m. i. środkiem odwracającym w stosunku do demonów i wiedźm; więc tu mielibyśmy dość prawdopodobne wytłumaczenie przeciwdemonicznej mocy danej rośliny. Ale są to wszystko tylko domysły i przypuszczenia. Ileż zaś jest apotropeicznych ziół, dla których roli w magji nawet przypuszczalnych uzasadnień niesposób jest - dziś przynajmniej — znaleźć.

257. W związku z powyższem bardzo zajmujące i ważne dla nas będzie bliższe zapoznanie się z zasięgami roślin apotropeicznych, używanych w przeddzień św. Jana na obszarze Polski. Rzeczpospolita mianowicie rozpada się pod względem tych zasięgów na dwie osobne prowincje: zachodnio-południową i północno-wschodnią. W obrębie pierwszej spotykamy przedewszystkiem byłicę i łopian; poza tern często występują tu lipa i bez; rzadziej — olcha, leszczyna; całkiem sporadycznie — klon, piołun, rumianek, mięta, krwawnik, babka {Plantago sp.), „grzmotnik“⁸, „ka 1 mus^{u 4} etc. Zastrzeżmy się zresztą odrazu, że mało już gdzie lud zdaje sobie sprawę z przeznaczenia tych ziół^{2 3 4 5 6} i tylko, sądząc ze sposobu ich używania, mamy prawo wnosić o ich dawnym odwracającym charakterze (roślinami temi obtyka się dach, umieszcza je u okien, drzwi i t. p.). —

Całkiem inaczej przedstawia się pod tym względem prowincja północno-wschodnia. Tam tradycja, głosząca celowość majenia obór i chat zielenią, jest jeszcze wszędzie zupełnie żywa i bodaj wszyscy włościanie od małego do wielkiego wiedzą znakomicie, iż chodzi tu o obronę od wiedźm. Równocześnie zespół używanych ziół zmienia się — w stosunku do poznanego przez nas na zachodzie — najzupełniej. Przed wszelkiemi roślinnemi środkami dominuje pokrzywa; oprócz niej spotykamy paproć, osinę, jałowiec; sporadycznie — bagno, dziką różę i złocień właściwy (Chrysanthemum Leucanthe-mum L.). Te same lub bardzo zbliżone co do charakteru rośliny są używane na pograniczu płn.-wschodniej Polski z Rusią oraz dalej ku wschodowi. Tak więc M. Federowski podaje dla b. powiatu słuckiego pokrzywę i paproć; N. Nikiforoyskij dla witebskiej Białorusi — pokrzywę i oset; E. Romanov — dla witebskiej i mohylowskiej — pokrzywę, oset i osinę; Cz. Pietkiewicz dla powiatu rzeczyc-kiego na wschodniem Polesiu — pokrzywę, paproć, piołun i osinę; P. Ćubinskij dla okolicy Radomyśla na Polesiu kijowskiem — pokrzywę i osinę; wreszcie, sądząc z danych Z. Rokossowskiej, w okolicy Zwiahla na Wołyniu pozostały ślady używania janowca ciernistego (Genista germanica L.) h Z tych wszystkich roślin, stosowanych na wielkich obszarach Białorusi włącznie z północnym skrawkiem Małorusi, żadna prawie nie nastręcza nam trudności, gdy chcemy zrozumieć odgrywaną przez nią rolę: ani dobrze nam już znana parząca pokrzywa, ani kolący oset, jałowiec, dzika róża i janowiec ciernisty, ani wreszcie odurzające bagno czy też niezwykle gorzkie piołun i osina (co do ostatniej porówn. np. § 157). Jedynie geneza apotropeicznego znaczenia paproci i złocienia pozostaje ciemna. Natomiast z pośród wszystkich ziół i drzew, stosowanych na zachodzie i południu Polski, ani jedno nie jest dla nas całkiem przejrzyste pod względem genezy odwracających właściwości; także i lud nie umie dać co do tego żadnych wyjaśnień, opowiadając co najwyżej legendy czy podania, nie mające dla nas w tym związku głębszej wartości. — Wiemy zaś przecież na podstawie mnóstwa danych, że Białoruś wraz z Polesiem (i często z płn.-wschodnią a niekiedy też północną cząstką Mazowsza lub nawet z Pomorzem) w przeciwieństwie do rdzennej Polski oraz do Rusi w dorzeczach Dniestru, wierzchowin Bugu, Styru, Horynia, Słuczy etc. przechowuje naogół kulturę bardziej pierwotną, starszą, mniej dotkniętą przez różne wykolejenia, ¹

Umieszczają to ziele coprawda nie u drzwi obór czy chat i t. p., lecz na „gałęzi kupajłowej", ale śpiewają przytem: „Chodim, divcata, po dryk, po dryk, Sob naśoj vidmi kolka pod bik“ (Chodźmy, dziewczyny, po janowiec, po janowiec, żeby naszej wiedźmie — kolec pod bok). Ostatnie zdanie pieśni dowodzi jednocześnie, że używany jest (lub był) janowiec ciernisty (Zb., t. 13, r. 1889, str. 178, nr 93, 4; porówn. też nr 93, 3).

Zarośla bagna istotnie wydzielają bardzo silny zapach (ob. też § 277).

* Ob. rozdz. 11., gdzie mowa o znaczeniu tych drzew w kulcie. Ich apotro-peiczna moc polega zapewne na ich swego rodzaju „świętości", czy też raczej na tem, że one to ongi uważane były — podobnie jak jasnokora brzoza i niektóre inne — za przybytek bóstw.

* Prawdopodobnie Sempervivum sp.

* Prawdopodobnie Acorus Calamus L.

Tu i owdzie mówi się jednak jeszcze wyraźnie, że np. łopian, zatknięty we drzwi (Pomorze) lub w strzechę naokoło całego domu (Mazowsze, E od Warszawy), zabezpiecza od czarownic i t. d.