klstidwa338

664 K. MOSZYŃSKI I: KULTURA LUI

kołkiem głowę; gdzie indziej zaś czynili to gwoździem, wbijając go przez czoło w głąb. Jak wynika ze znalezisk z pod Piotrkowa (fig. 17), z pod Wrocławia i t. d., wielkiemi gwoździami przebijali też niegdyś czaszki od czoła łub od ciemienia w głąb mózgu Polacy, względnie sąsiadujący z nimi Niemcy. Serbochorwaci do ostatnich czasów za-    |

bezpieczali się w tenże sam sposób od upiorów, wbijając trupom kołki drewniane lub gwoździe poprzez kości ciemienia w głowę, a niedawno słynny H. Obermaier opisał tu należące znaleziska z Hiszpanji    '■

(„Festschrift P. W. Schmidt", r. 1928). W związku z tern mimowoli ciśnie się na usta pytanie, czy wszystkie czaszki kopalne, uznane przez    $

prehistoryków za trepanowane, zostały zdefinjowane słusznie, innemi słowy, czy niema pomiędzy niemi i takich, co były ongi przebite dre-    i

wnianym kołkiem, który oczywiście zgnił w ziemi.

542. Jak liczne są sposoby zabezpieczania się od upiora, tak też,    j

choć rzecz prosta w mniejszym jednak stopniu, obfite są jego nazwy.

Nie będziemy tu ich wszystkich wymieniali, dając tylko wiadomości najważniejsze. Więc naprzód podnieśmy, że na zachodzie i j)łd.-za-chodzie Słowiańszczyzny przeszła na upiora nazwa urobiona od ter-    !

minu, określającego niegdyś czarownicę (cf. m. i. poi. s t r zy g a, s t r z y-    I

goń i strzyż). Dalej podkreślić trzeba przeniesienie u pewnej części    |

Słowian (głównie u części Serbochorwatów) dawnej nazwy wilkołka •    •

na upiora (§ 445), co powtórzyli za nimi, zapożyczając się od nich    ^

w tym względzie, Albańczycy, Nowogrecy etc, Wreszcie zasługuje na baczną uwagę zupełny brak osobnej nazwy dla upiora oraz wie-    :

rżeń o nim, jako istocie krwiożerczej czy wogóle mordującej ludzi, na znacznych obszarach Wielko- i Białorusi, zaś przedewszystkiem na Polesiu. Na Polesiu — co najmniej zachodniem i środkowem — zna lud wyłącznie duchy-widma ludzi zmarłych; a z pośród nich za szczególnie złośliwe czy dokuczliwe uznaje duchy zmarłych czarowników i wiedźm. To sui generis zastępowanie upiora przez czarownika jak i wogóle łączność, zachodząca między czarownikami a wam* piryzmem (ob. str. 662), są bardzo charakterystyczne; one nam m. i. tłumaczą, skąd poszły takie polskie etc. nazwy dla upiora, jak strzyga, strzygoń (ob. wyżej) i wieszczy (dosłownie 'czarownik, wróż’), oraz — całkiem odwrotnie — dlaczego znów nad Dniestrem upiór znaczy tyle co ‘czarownik’.    \

Pozostawałoby jeszcze omówić najważniejszą ze wszystkich Słowiańskich nazwę obchodzącej nas tu istoty mitycznej, która to nazwa od nas, Słowian, rozeszła się po całej Europie (i wogóle dziś po całym prawie świecie, gdziekolwiek mieszka ludność europejskiego pochodzenia). Jest to nazwa wampir (względnie — w dzisiejszej polskiej literackiej postaci tegoż słowa, zapożyczonej z Rusi — upiór). ¹

Niestety wyraz ten w chwili obecnej jest wciąż jeszcze zupełnie ciemny; ani nowszy fantastyczny pomysł Brucknera (zawarty w jego „Słowniku etymologicznym języka polskiego"), ani też dawne przypuszczenia, posądzające go o pochodzenie tureckie, żadną miarą za-dowolnić nie mogą. Nie zadowalnia również objaśnienie, uwzględnione wyżej w odnośniku 2 na str. 622, wysunięte przeze mnie niejako tylko z obowiązku. Nie wchodząc więc bliżej w tę stronę zagadnienia, określmy jedynie zasiąg wspomnianej nazwy. Więc przedewszyst-kiem u Słowian wschodnich jest ona znana bardzo dawno i przytem najwcześniej występuje na terytorjum płn.-zachodniej Wielkorusi. Mianowicie źródła pisane podają już dla r. 1047 nazwisko (nowgo-rodzkiego księdza): Upiri> Lichyj, powtarzające się jeszcze raz w Nowgorodzkiem w blisko pół tysiąca lat później (Makarenko UpirŁ, chłop w r. 1495). Także na zachodniej Rusi mamy podobne nazwiska (Klimi. Upir a, chłop owrucki w r. 1600) oraz nazwy miejscowości (jak Upiry, Upirów i t. d.). Istniał nawet na Rusi kult upiorów (— składano im ofiary —), jak to wynikać się zdaje z wyraźnych w tej mierze dawnych świadectw pisanych. Dziś nazwa upiór jest na Wielkorusi prawie nieznana; wierzenia w istoty w rodzaju upiorów tam nie występują¹; z bliskich zaś im możnaby tu przytoczyć tylko przesądy o duchach-widmach wiedźm lub czarowników i t. p., jak na Polesiu (ob. też wyżej). Częściej słyszymy o jakichś „upiorach" na rdzennej Białorusi (błrs. upar, vupar i t. p.), aczkolwiek i tam o typowych wampirach niema, zdaje się, mowy. Występują one natomiast w wierzeniach małoruskich (pod nazwą u pyr, vopyr i t. d.) oraz w polskich.

543. Co do ludowych polskich postaci nazwy wampir-upiór, to na wschodzie kraju spotykamy formy zależne od ruskich (łupirz, wypiór i t. p.); jednak pod Lublinem używa się, jak to wiemy dowodnie, wyrazu wąpierz, a forma ta znajduje odpowiednik w dwu jednakich nazwach miejscowości, położonych niedaleko od siebie w prawem dorzeczu dolnej Wisły: Wąpiersk^{2 3},⁴, oraz w nazwie łąki w okolicy Poznania: Wąpierz. Ze, co najmniej gdy chodzi o oba Wąpierski, mamy przed sobą nazwy bądź urobione od wąpierz a-strzygi (t. j. upiora), bądź też — co dla nas równie ważne — podprowadzone pod wyraz wąpierz 'strzyga vel upiór’, za tein prze-

równików.

1

Należy to odróżnić od zaliczania do wampirów m. i. zmarłych

2

   Jak chce D. Zelenin, dzisiejszym Wielkorusom właściwy wampir jest obcy. Wł. Dal podaje go jednak dla „południa" pod młrs. nazwą upyr, a i u Wotjaków, sąsiadujących z Wielkorusami w środkowem dorzeczu Wołgi, występuje ubir, wysysający krew ludziom żywym.

3

   W dokumentach Wampertsch (r. 1411), Wamperschke, Wampersch, Wampersk (powiat Brodnica).

4

* W ustach ludu Wąpiersk (r. 1930), urzędowo Wąpielsk, w XVI wieku Yąpielsko (powiat Rypin).