klszesz371

;340 C. MOSZYŃSKI: KULTURA LUI

Białorusi oraz u zachodnich i południowych Słowian. Z ciekawszych zastosowań wymieńmy obwieszanie sobie nimi - prastarym zwyczajem arielu ludów (egzotycznych) — nóg u kostek przez kaluszarów (§ 278) >v Bułgarii (jak i w Rumunii: fig. 377). Zasługuje na baczną uwagę, ie część Słowian od wieków przeniosła na janczar nazwę proporca-chorągwi (cf. st.-słow. prapon, ‘dzwonek’ i ‘chorągiew’, bułg. pra-porec ‘janczar’, serb.-chorw. praporac 't. s.’). Widocznie co najmniej u południowych Słowian od bardzo dawna obwieszano proporce janczarami (wzgl. dzwonkami).

850. Janczary oraz dzwonki półkuliste i inne mają u Słowian tn. i. pewne znaczenie w muzyce. W szczególności bywają one przyczepiane do łubiska bębna (fig. 370). Samodzielniejszą jednak jest ich funkcja w b e r 1 e dzwonkowym. Jest to kij obwieszony dzwonkami a używany np. przez (syberyjskich) Wielkorusów do wybijania taktu podczas tańców korowodowych. Coś podobnego znaleziono zupełnie niedawno jako przedmiot porzucony na poddaszu jednego z domostw we wsi Dzierzążno w powiecie kartuskim na Kaszubach (fig. 378). Kij długi na przeszło 0,5 m był tu obwieszony ośmiu, jak się zdaje, półkulistymi konwaliowatymi dzwoneczkami, odlanymi z mosiądzu, z których 5 zachowało się do chwili znalezienia. Bliższych danych o tym zabytku brak. Kunsztowne zdobienie powierzchni odlewów przemawia za nie ludowym jego pochodzeniem.

Zupełnie prymitywnym natomiast wytworem ludowej kultury jest berło dzwonkowe w rodzaju wyobrażonego na fig. 379. Opisano mi je ze wsi Hostynne w Zamojszezyźnie i stamtąd też nadesłano schematyczny rysunek, który tu powtarzam. Zwało się to narzędzie marszelnikiem, posługiwano się zaś nim przed laty na weselach; drużbowie mianowicie, trzymający je w ręku, potrząsali nim od czasu do czasu podczas śpiewów. Marszelnik „składał się z drewnianego trój-noga, który przechodził w rączkę do trzymania. Przy każdym ramieniu trójnoga znajdował się dzwonek, a powyżej niego czerwony kutasik. Drewienka były pookręcane gęsimi piórami". U rękojeści zwisała pętla z powrózka na rękę. Wielkości przyrządu opis nie uwzględnia. Identyczne narzędzie poświadcza J. Karłowicz tymi słowy: „Nad Bugiem w dzień wesela przoduje orszakowi chorąży, trzymając w ręku tzw. marszałkę, tj. gałązkę o czterech ramionach, okręconą życzką \ puszkiem gęsim i obwieszoną okrągłymi dzwonkami"^{1 2 3 4}. Rzecz jasna, narzuca się tu wniosek, że marszelnik i marszałkę wyprowadzać należy w prostej linii od rózgi weselnej. Nie jest to jednak bynajmniej pewne i raczej myśleć należy o produkcie skrzyżowania tej rózgi z berłem dzwonkowym'. Bardzo zbliżony przedmiot spotykamy wcale pospolicie podczas wesela uŁotyszów; w prymitywnej postaci był to dokładnie obłupiony z kory wierzchołek świerczka lub sosenki; rososzki jego związywano u góry wszystkie razem, tworząc podobieństwo przęślicy wyobrażonej w cz. I na str. 310 (fig. 282 3), po czym okręcano gałązki gęsimi piórami i „kwiatkami" oraz przymocowywano do tego wszystkiego małe dzwoneczki. Oprócz takich drewnianych bereł dzwonkowych znajdują na weselach łotewskich zastosowanie znacznie wymyślniejsze, sporządzane nieraz bardzo kunsztownie z metalu^{5 6}. Możliwe, że coś w tym rodzaju było w użyciu i u Litwinów, ale w tej chwili brak mi w tym względzie wiadomości.

851. Dość niejasno przedstawia się sprawa używania przez Słowian kastanietów. W 2. tomie 3. wydania znanego słownika wielko-ruskiego V. Dala znajdujemy na str. 680 zajmującą wiadomość, z której wynika, że pod nazwą łóż ki (1 przyp. liczby mnogiej) skomrochowie⁷ wielkoruscy używali parzystych, nakładanych na palce krążków drewnianych, obwieszonych janczarkami. O proweniencji tego instrumentu śród Wielkorusów nie posiadam żadnych danych⁸. Na drugim końcu Słowiańszczyzny, u Bośniaków, znów zastajemy kastaniety, określane, jeśli zaufać Kuhaćowi, rodzimą nazwą (pljeskanka, pu-canka). Mają one występować także u Bułgarów, a wyrabiano je według wspomnianego autora ze względu na pewne ludowe tańce, podczas których były stosowane. Nawet dzieci serbochorwackie naśladowały te instrumenty, sporządzając sobie małe kastanietki z połówek skorupy orzecha, co nosiło również rodzimą nazwę krićalo. Pochodzenie bałkańskich kastanietów jest, o ile wiem, równie ciemne, jak pochodzenie wielkoruskich. Nasuwa się oczywiście myśl o zawleczeniu ich na Bałkany (np. przez Cyganów) z Hiszpanii, skąd są najlepiej znane; i myśl ta istotnie wydaje się być słuszną. Jednakowoż nie wszystko, co przy powierzchownym poznaniu uważamy za najbliższe prawdy, jest nią w istocie. Rzecz więc wymaga dokładnego

1

   Życzka — 'wstążka⁹.

2

   Karłowicz (Słownik gwar polskich t. 3, r. 1903, s. 119) powtarza tę infor

3

mację za Tygodnikiem Ilustrowanym, którego roku jednak ani tomu nie podał,

4

tak że sprawdzić jego wiadomości nie mogłem. Nie ulega jednak wątpliwości, że

5

   Niektóre typowe rózgi weselne w Lubelskiem mają także przywiązany ■dzwonek.

6

   A. Bielenstein 1. c. s. 735—37 (o gęsich piórach mówi wyraźnie pieśń na s. 737); J. Novosełov, Łatyśi, r. 1911, s. 57.

7

   Tzn. wesołkowie (ob. rozdział 18).

8

   A. Tereśćenko pod nazwą łoźki rozumie (przed blisko 100 laty) „dwa drewniane, składane razem narzędzia, podobne do zwykłych łyżek. Trzonki ich unizuje się przedziurawionymi kuleczkami, które to kuleczki bywają metalowe, i pozostawia się je zwieszone, na podobieństwo gron winnych. Podczas grania trzęsie się łyżki, wydające dzięki poruszającym się kulkom, różnorodne dźwięki". Czy i ewentualnie w jakim stopniu narzędzie to było używane śród ludu, o tym źródło milczy (Byt russkago naroda t. 1, r. 1848, s. 486^.

9

zasługuje ona na pełne zaufanie.