klszesz486

1566 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDÓW;

wrotnym, wypowiedział się co prawda T. Lehr-Spławiński¹ (zaś za nim i S. Rospond)². Ale argumenty Lehra polegają na niezupełnie dokładnym zapoznaniu się z materiałem toponomastycznym uwzględnionym u Rozwadowskiego. Wcale mianowicie nie jest zgodne z faktycznym stanem rzeczy, by nazwy jak Wisła, San i Dunajec powtarzały się na wschodzie tylko w formach pochodnych czy zdrobniałych; już Rozwadowski bowiem wymienia ze wschodu m. i. Wisłę, Wisło, Sanę, Dunaje i Dunajce³. Nawet jednak gdyby było tak, jak nie jest, nie moglibyśmy uważać proponowanego przez Lehra kierunku wędrówki nazw z zachodu na wschód za prawdopodobniejszy. Gdybyśmy go bowiem przyjęli, trudno byłoby zrozumieć, dlaczego przybysze z zachodu, pamiętając jakoby swą Wisłę,. Wisłoki, Dunajec i San, nie zastosowali literalnie ani jednego z tych imion wielkich rzek ojczystych do nowo poznawanych wód znaczniejszych, takich jak Horyń i Berezyna, czy bodaj Teterew lub Ptycz, albo choćby już nawet Sławeczna czy Morocz, lecz wbrew wszystkiemu, czego należałoby oczekiwać, chrzcili nimi zawsze „w formie pochodnej czy zdrobniałej", jak powtarza za Lehrem Rospond⁴ „same małe i o podrzędnym znaczeniu rzeczki"⁵ (a mówiąc ściślej,, prawie wyłącznie drobne strugi czy potoki).

960. Skoro w podanym wyżej (w rozszerzonej postaci) zestawieniu uwzględnił Rozwadowski Bug, choć tę nazwę cytuje z zachodu tylko raz jeden, mógł był przytoczyć również Odrę (cf. s. 1573 w. 16 sq. od góry). Wodne to miano spotykamy bodaj dwukrotnie w zachodniej Polsce⁶, poza tym zaś w Czechach i na pograniczu Czech z Bawarią (Odra, Odr a v a), wreszcie w Chorwacji (Odra, dopływ dolnej Kupy tuż przy jej ujściu do Sawy), a z drugiej strony kilkakrotnie w dorzeczu Dniepru: wielkie błoto Odr albo Odry no (N od błota Hry-czyn w pow. łuninieckim), Odra vel Odrov vel Odroyka (dopływ Dniepru pod Orszą), O drink a (dwie rzeczki w dorzeczu górnej Desny), Odra (w dorzeczu Snowi, NE od Czernihowa).

Jest zresztą i więcej bardzo zajmujących starych nazw wód, powtarzających się na zachodzie (czasem i na południu) oraz na wschodzie. Taka, powiedzmy — żeby się ograniczyć do paru jeszcze tylko przykładów — Desna, wielki dopływ środkowego Dniepru, i parę innych rzek w Podnieprzu, oraz ich imienniczki: D'esna w południowo-zachodniej okolicy Moskwy i Desna dopływ Bohu pod Winnicą na Podolu (cf. dalej w dorzeczu Dniepru: l)'esnoj, D'esnok, D'eśenka, D'esnovka) znajdują jeden czy dwa odpowiedniki w Czechach¹, jeden na Węgrzech² i również jeden na zachodnich Wołoszech (w postaci: Desnatul). Z pewnością bardzo mało kto z moich czytelników będzie też wiedział, że tyle obco dla nas brzmiąca nazwa rzeczna Moskva, znana z Wielkorusi, ma bliskie odpowiedniki nie tylko wielokrotnie w Podnieprzu (Mosko-vica, Moskovka³), lecz i u nas (Moskawa, dopływ Warty; Moska w a v. Mozga w a w dorzeczu Nidy) oraz na innych ziemiach Słowiańszczyzny zachodniej.

Niezwykle zagadkowo a nawet — jeśli się tak wolno wyrazić — wprost intrygująco wygląda obok wschodnio-zachodnich „dubletów", omówionych już powyżej, jeszcze jedna — może zresztą pozorna — zgodność. Gdy mianowicie na północnym wschodzie Słowiańszczyzny mamy znaną nam już Wołożówkę, otoczone błotami jezioro Wo-łożno⁷ Wołożynkę, jezioro Wołożyno^{8 9}, Wołożodę* Wo-łogdę¹⁰, jezioro Wołgo, Wołgę oraz odpowiednie nazwy osad..., na południowym zachodzie i na zachodzie, poczynając od południowo-zachodniego skrawka Wołynia a kończąc na Śląsku i Wielkopolsce, występują nazwy wodne zupełnie analogiczne, różniące się li tylko nagłosową spółgłoską, a których na północnym wschodzie, o ile wiem, brak (podobnie, jak znów na zachodzie brak zupełnie nazw wodnych typu W oło ż ó w ki): Bołożewka (Bołożevka^{11 12}), Błożewka®, Błoga¹³, Osobłoga¹⁴ (tj. Oso-błoga; górna jej część nosi nazwę Osy), bagno Błogie¹⁵ i jezioro Błożyn¹⁶ (porówn. podobne oboczności fonetyczne: rus. koven — poi. kobierzec, poi. jawor, jawor — małopol. gwar. jabór, słów. gaviti — słoweń. gabiti, węgr. rovas — bułg. robus [ob. rozdz. 20], łac. Avarus — słów. Obirt, dawne Vag-, Yagosola — dziś Boh, może też rus. Vo-

1

Biuletyn Pol. Tow. Jęz. zesz. 5, r. 1936, s. 10.

2

* Zagadnienie osadnictwa słowiańskiego w świetle toponomastyki (odb. z Kwartalnika Historycznego t. 52), r. 1938, s. 12. .

3

   Tylko dla Buga nie mamy dokładnego odpowiednika na wschodzie, gdyż podana w wielkim Słowniku Geograficznym i w książce W. K., „Rzeki i jeziora. Tekst objaśniający do mapy hydrograficznej dawnej Słowiańszczyzny“ (r. 1883) Buha jest zapisana błędnie.

4

   L. c. s. 12.

5

   Lehr 1. c. s. 10.

6

   1. Odra na Śląsku etc. i 2. Odra, nieznany prawy dopł. Prosny w okolicy Kalisza (S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawn. zach. i śrnHk WiplIrnnnlslH t 1 r 1Q91 s RQ • niPTnrwrfnie. rwłwnfO

7

^I    L. Niederle, Słowiańskie starożytności, t. 1, r. 1907, s. 32 odn. lis. 606.

8

³    Ib. s. 606.    ³ W dorzeczu Dniepru jest 7 rzek tej nazwy.

9

⁴    W b. pow. newelskim b. gub. witebskiej.

10

⁴ W b. pow. dziśnieńskim b. gub. wileńskiej (nad nim wieś Wołożyn).

11

Dopływ Ptyczy (Polesie). ¹⁰ Na Wielkorusi jak i Wołga.

⁸    Potok w dorzeczu górnej Wilii, E od Krzemieńca.

12

   Dopływ Strwiążu, SE od Przemyśla. ¹³ Dopływ Pilicy.

13

^II    Dopływ górnej Odry na Śląsku (Rocznik Slawistyczny t. 6, r. 1913, s. 191).

14

¹²    W pow. noworadomskim (r. 1618).

15

¹³    Pod Bielskiem w Wielkopolsce (w r. 1358 lacus Blozino). S. Kozierowski,

16

Badania nazw tonoerraf. dziś. arch. ornieźń. r. 1914. s. 402.