Scan 10 BMP

30 2. Wybrane teorie dewiacji

Dla Mertona, podobnie jak dla Durkheima, porządek normatywny tworzy ramy dla ludzkich dążeń. Jednak w przeciwieństwie do Durkheima, Merton (1964) miał całkowicie inne zdanie w kwestii natury człowieka. Uważał on, że człowiek jest przede wszystkim racjonalny w swoich dążeniach, a podstawową zasadą, jaką się kieruje, jest zaspokajanie swoich potrzeb w sposób najbardziej dla siebie dostępny, chciałoby się powiedzieć optymalny. Jednak potrzeby człowieka są również produktem społecznym, dorobkiem cywilizacyjnym, kształtują się w procesie kulturowym, znajdując wyraz w instytucjonalnych formach, które jednostka przyswaja sobie w procesie socjalizacji w procesie określonych wartości i norm. Dlatego też definiował wartości „jako kulturowo określone cele”, normy zaś jako również „instytucjonalne środki” ich realizacji.

Jeżeli człowiek jest przede wszystkim istotą racjonalną, a określenie kategorii normatywnych w wymiarze społeczno-moralnym leży po stronie społeczeństwa, to powstaje pytanie, co istotę tak racjonalną może skłonić do nieracjonalnego, czytaj dewiacyjnego zachowania. Dla Mertona odpowiedź jest prosta - wadliwość samego systemu normatywnego. Pojawia się ona wówczas, kiedy następuje rozdźwięk pomiędzy wartościami a normami, czyli mówiąc precyzyjnie, pomiędzy kulturowo określonymi celami a instytucjonalnymi środkami ich realizacji (ibidem). Tak właśnie rozumiał on stan anomii. Jeżeli jednostka będzie pragnęła osiągnąć cele, to nie jest tego w stanie uczynić przy zastosowaniu istniejących norm, a jeżeli skupi się na normach, nie osiągnie wartości. Współczesnym przykładem może być szalejąca cena mieszkań w Polsce przy ciągle niskich przeciętnych zarobkach i społecznie utrwalonym pragnieniu posiadania własnego mieszkania dla każdego małżeństwa. Przeciętne wynagrodzenie nie wystarcza ani na kupienie mieszkania, ani nawet na wzięcie kredytu, żeby je kupić. Jeżeli zaś zdobędziemy pieniądze na mieszkanie w sposób nielegalny, to sprzeniewierzymy się normom. Stan anomii to taka sytuacja, w której nie można osiągnąć wartości, nie sprzeniewierzając się normom, a przestrzeganie norm nie gwarantuje osiągnięcia wartości. Dla Mertona anomia jest patologią strukturalną, podczas gdy dla Durkheima była przede wszystkim problemem jednostki (szczególnie we wcześniejszej wersji teorii). Anomia może dotyczyć tylko niektóiych fragmentów życia człowieka lub może ogarnąć całą strukturę (Durkheim, 1979).

Jak więc widać, pojęcie anomii można rozumieć co najmniej na trzy sposoby:

• jako sytuację społeczną, w której normy przestają spełniać funkcje regulujące zachowania ludzi jako członków społeczności (ludzie przestają się nimi przejmować),

• jako wymiar psychicznego funkcjonowania jednostki¹, w którym normy przestają organizować i stymulować osobiste doświadczenia społeczne człowieka,

• jako rozregulowanie systemu normatywnego, w którym normy i wartości tworzą taką dysharmonię, że nie są w stanie regulować realizacji ludzkich potrzeb.

Jednak człowiek jako istota racjonalna, zdaniem Mertona (1964), znajdzie sposób poradzenia sobie w tak rozregulowanym normatywnie społeczeństwie. Ma do wyboru kilka sposobów: albo odrzuci jeden z elementów systemu i skoncentruje się na drugim, albo odrzuci oba i stworzy własny system norm i wartości, albo wreszcie odrzuci oba i wycofa się. Ryzyko, jakie ponosi za wybór jednej z wymienionych form adaptacji do sytuacji anomii, to perspektywa statusu dewianta. Każdy bowiem z tych wyborów jest w istocie dewiacyjny². Oczywiście jest też możliwość zachowania konfor-mistycznego. Ale w sytuacji anomii strukturalnej realizacja akceptowanych wartości zgodnie z normami staje się luksusem dostępnym dla wybranych, tzn. ludzi szczególnie uprzywilejowanych. Proporcja społeczności, dla której dostępny jest konformizm, to miara zdrowia społecznego systemu. W społeczeństwie dobrze zorganizowanym zachowania anomijne stanowią margines. W społeczeństwie anomijnym marginesem staje się konformizm.

Richard Merton (ibidem) wymienia cztery rodząje patologicznej adaptacji jednostki do sytuacji namijnej: innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt.

1. Innowacja jest wyborem kulturowo określonych celów, a odrzuceniem instytucjonalnie określonych środków ich realizacji. Mówiąc po prostu, jest wyborem wartości i odrzuceniem norm. Na przykład zdobycie dyplomu może być efektem przejścia przez cały proces studiów albo po prostu kupienia go u fałszerza. Ten drugi sposób jest właśnie innowacją. Innowacja szczególnie często jest wybierana w społeczeństwach przemian, tam gdzie kładzie się nacisk na osiągnięcie sukcesu (robienie kariery po trupach), albo tam gdzie mamy do czynienia z dużą destabilizacją społeczną, kryzysem (ale także rozwojem). Wreszcie tam, gdzie regulacje prawne nie nadążają za rzeczywistością społeczną (na przykład sprawa Art-B). Innowacja, jak podkreślał Merton, jest wyjątkowokorupcjogenna.

2. Rytualizm wybierany jest przez ludzi, którzy właściwie boją się wszelkich przemian, przez jednostki nastawione na asekurację. Polega on na silnym przywiązaniu do sposobów osiągania wartości, czyli norm. Tak silnym, że w sytuacji anomii (która jak wiadomo charakteryzuje się rozdźwiękiem pomiędzy wartościami a normami) jednostka ostatecznie rezygnuje z wartości (celów), koncentrując się na instytucjonalnych sposobach dochodzenia do nich. Rytualizacja jest więc dreptaniem w miejscu niezależnie od skuteczności swojego działania. Taka forma adaptacji jest w pewnym sensie dowodem niesprawiedliwości losu, pochłania wiele energii, wysiłku i dobrej woli, często bez jakiejkolwiek nadziei na sukces.

3. Wycofanie to najbardziej dramatyczna forma przystosowania jednostki do sytuacji anomii. Polega na rezygnacji zarówno z kulturowo określonych celów, jak i środków ich realizacji. Dość łagodną postacią wycofania może być uzależnienie, bezdomność lub zdanie się na opiekę socjalną. Najbardziej dramatyczną formą wycofania jest samobójstwo.

4. Bunt jest niezwykle ryzykownym sposobem adaptacji do sytuacji anomii, ale też jest szansą na sukces. Bunt może bowiem przynieść jednostce ostatecznie zarówno możliwość zrealizowania upragnionych celów, jak i pogrążyć ją ostatecznie. Jego mechanizm polega na odrzuceniu istniejących wartości i norm, ale w ich miejsce stworzeniu nowych, własnych. Postawy buntownicze nie zawsze są buntem w rozumieniu

Kosewski (1977) definiował to jako stan anomii psychicznej człowieka.

Później z opisanych patologicznych sposobów adaptacji do anomii wyłączy bunt, któiy nazwie zachowaniem nonkonformistycznym.