str 028 029

1860 roku przybierające już formę demonstracji ulicznych, docierały do odległej Grodzień-szczyzny.

Coraz jawniejsze wystąpienia patriotyczne wywoływały niepokój władz rosyjskich. W rozwijającym się ruchu rewolucyjnym prym wiodła młodzież, która organizowała przeróżne koła polityczne. Ponieważ w kraju brak było jednolitej i wiodącej organizacji, która przejęłaby kierownictwo nad całym ruchem spiskowym, przeto panował chaos, poszczególne organizacje powstawały i ginęły, nie mając jasno określonego programu działania. Niemniej jednak duch walki z zaborcą istniał w narodzie i był tak silny, że władze carskie ogłosiły w Królestwie stan wojenny. W nowej sytuacji cała działalność patriotyczna zeszła do podziemia, ale bynajmniej nie osłabła.

Ruch spiskowy potężniał, lecz nie likwidował tarć ideologicznych. W Królestwie wyłoniły się dwa podstawowe nurty, także w swych poglądach niejednolite. Organizacja „czerwonych*⁴, najogólniej rzecz biorąc, wysuwała postulat zdecydowanej walki narodowowyzwoleńczej, połączonej z rewolucją agrarną. Kwestia chłopska w tym czasie, szczególnie po ukazie carskim z 3 marca (19 lutego) 1861 roku, znoszącym — zresztą formalnie tylko — poddaństwo chłopów, była szczególnie paląca i wymagała natychmiastowych rozwiązań.

Przeciwwagę dla „czerwonych" stanowił obóz „białych** pod przewodnictwem Andrzeja hr. Zamoyskiego. „Biali” — jakkolwiek nie zakładali wyraźnej współpracy z Rosją, to jednak niechętnie odnosili się do walki zbrojnej o wyzwolenie narodowe. Uważali, że przede wszystkim drogą przemian społecznych i rozwoju gospodarczego kraju będzie można doprowadzić do uniezależnienia narodowego Polski.

W październiku 1861 roku powołany został do życia Komitet Miejski, który spełniał funkcję naczelnego kierownictwa obozu „czerwonych". Kiedy zaś w maju następnego roku w skład Komitetu Miejskiego wszedł Jarosław Dąbrowski, przygotowania do powstania nabrały pełnego rozmachu. Dąbrowski opracował plan powstania, w którym wysunął postulat natychmiastowego i zupełnie niespodziewanego rozpoczęcia walki zbrojnej, zanim nie zostanie całkowicie stłumiony przez carat spisek w armii. Plan jednak nie mógł być zrealizowany między innymi dlatego, że do kierownictwa rewolucyjnego poczęli się wdzierać „biali** — przeciwnicy idei powstania.

W czerwcu 1862 roku Komitet Miejski zmienił nazwę na Centralny Komitet Narodowy. Miało to zasadnicze znaczenie, gdyż teraz Komitet oficjalnie przejął kierownictwo nad narodem. Przez cały czas jednak CKN trawiony był sprzecznościami. „Biali** utrudniali wszelkie przedsięwzięcia Komitetu. W sierpniu 1862 roku CKN skonkretyzował progi¹ am ruchu spis ko we-

29