obraz
1

dziły słońce i przywróciły je ludziom, a ci od tej pory czczą młot jako narzędzie, które oddało im światło. Słońce uwięzione to oczywiście słońce niewidoczne w ciągu zimowych miesięcy? wieża to powłoka chmur, która w tym czasie kryje słońce przed wzrokiem ludzi; znaki zodiaku oznaczają bieg roku, zdążający ku pomyślnej porze, kiedy grom wiosenny (młot) rozbije twierdzę z chmur i uwolni słońce, które zacznie na nowo lśnić nad ziemią*

W tym bogu gromowładnym z litewskiego mitu łatwo rozpoznać najwyższego boga litewskiego pogaństwa, Perkunasa, bóstwo nieba meteorologicznego i burzliwego. Prokopiusz (VI w.) mówi o bogu najwyższym, rządzącym piorunami (frećv... eva tov ocoTpa7ńfc §Yjjuoop')'ćv) _u Słowian południowych („Anti” i „Scla-veni”)³⁸. W tak zwanej Kronice Nestora, cennym dokumencie wierzeń pogańskiej Kusi³⁹, jako najwyższy bóg Rusinów wymieniony jest Perun, bóg piorunów, a nawet personifikacja pioruna. Co prawda owi Rusini, którzy zawierając wymienione w Kronice Nestora pakty z Bizancjum przysięgali na Peruna i inne pogańskie bóstwa, są nie tyle Słowianami, ile obcymi najeźdźcami, którzy Słowian podbili, Waregami nordyckiego, germańskiego pochodzenia, a zatem „Perun” z ich przysiąg to raczej interpre-tatio slava germańskiego Thora ⁴⁰ (Donara), boga piorunów. Ale już sama ta „interpretacja” implikuje istnienie analogicznego boga u Rusinów, ruskiego boga piorunów, a więc zapewne nieba meteorologicznego i różnych form jego przejawów łącznie z piorunem, takim zaś jest właśnie Perun⁴¹. Istnienie najwyższego boga nieba meteorologicznego u Słowian wschodnich, a także u Litwinów, jest faktem niezbitym, niezależnie od problemu pierwotnej identyczności lingwistycznej obu imion, Perun i Per-kunas⁴².

Teraz bardziej jeszcze zrozumiały staje się litewski mit o słoń-, cu oswobodzonym piorunem (młota): piorun jest bronią Perkunasa; bronią tą uwalnia słońce, które on sam, Perkunas, wykuł i które jest więc, w sensie przenośnym, „synem” Perkunasa, pojętego jako Kalwelis (Tejliawelik), „kowalik”, kowal niebiański. Odpowiednikiem Perkunasa jest ruski Swarog jako słowiańska interpretacja Feosta, czyli Hefaistosa, niebiańskiego kowala z greckiego Olimpu, i tak samo Swarog jest ojcem Dadźboga, czyli Heliosa^4S. Dadźbóg jest niedwuznacznie określony (Malała) jako „syn Swarogów”. O Swarożycu natomiast nie mówi się jako o synu Swaroga, o pokrewieństwie tym można tylko pośrednio wnioskować z imienia, jeśli rozumieć je jako patronimicum Swaroga. Dodać trzeba, że. Swarożyc w trzech Słowach, w których o nim mowa, nie występuje jako słońce, lecz jako ogień, ogień ziemski — z ogniska domowego, pieca chlebowego, suszarni. A ten ziemski ogień nie musi być wcale rozumiany jako „syn” ognia niebiańskiego, ognia meteorologicznego (Swaroga), może natomiast być odmienną postacią samego niebiańskiego ognia, czyli nim samym, bez żadnego rozdwojenia. W istocie imię Swarożyca może być nie tyle patronimicum, ile zdrobnieniem⁴⁴, stosowanym często w języku liturgicznym, znaczącym tyleż co „mały Swarog”. (W zespole tym Dadźbóg wydaje się wyraźniej oddzielony od Swaroga aniżeli Swarożyc)⁴⁵.

U Słowian zachodnich nie spotykamy Swaroga, lecz tylko Zuarasiza. A Zuarasiz, choć lingwistycznie zbliżony do Swarożyca, faktycznie różni się od niego. Swarożyc (bez względu na to, czy uznać imię za patronimicum, czy zdrobnienie) jest jako bóg ognia ziemskiego — pieca czy ogniska — mniejszym bogiem w porównaniu ze Swarogiem, bogiem ognia niebiańskiego. Natomiast Zuarasiz jest bogiem najwyższym (prymus Zuarasiz di-citur, Thietmar).

Ta tożsamość-odmienność nasuwa przypuszczenie jakiegoś procesu zróżnicowania, względnie rozwoju, który przebiegał inaczej u Słowian wschodnich, inaczej zaś u zachodnich. Byłoby błędem perspektywy historycznej nie liczyć się z istniejącą odrębnością tych dwóch połaci kulturowych, mimo jednolitości językowej. Odmienność historyczno-kulturowa wynikała nie tylko z odmienności wpływów zewnętrznych, jakim podlegały, ale w dużej mierze także z odmienności struktury etnicznej; a to znów jest kwestią podłoża (prasłowiańskiego: przedindoeuropejskiego?), które na zachodzie pozostało bardziej niezmienione, gdyż nie dosięgły go, a jeżeli to w niewielkim tylko stopniu, późniejsze zalewy etniczne, które znacznie silniej zaznaczyły się na wschodzie.

Odmienność ta występowała także w religii, zwłaszcza pomiędzy bóstwami Słowian zachodnich, jak Zuarasiz, Trzygłów, Swantewit (Swiętowit) itd., noszącymi charakter wyraźnie sło-

223