SNB13669

82 Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

4. Nauka, praca i rehabilitacja zawodowa

Kwestia zatrudniania stanowiła niewątpliwie centralną problematyk dokumentów polityki społecznej, dotyczących osób niepełnosprawny,.], w ostatnim dziesięcioleciu. Regulacja tej problematyki doczekała się dwóch kolejnych, omówionych wcześniej, ustaw sejmowych (w 1991 ora» 1997 roku); w znacznej mierze zdominowała też media i wiedzę społecze. ństwa na temat problemów trapiących osoby niepełnosprawne. Koniecz. ność zorganizowania rynku pracy dla tych osób była postrzegana jako jedno z istotniejszych zadań polityki społecznej, potęgowane dodatkowo wizją dorównania w tym względzie standardom krajów Unii Europejskiej.

Według badań aktywności ekonomicznej ludności prowadzonych przez GUS, w roku 1998 zatrudnionych było 18,5% całej zbiorowości osób nie pełnosprawnych (inwalidów prawnych), co świadczyło o dokonanym nie wielkim wzroście w porównaniu z rokiem 1993, kiedy to zatrudnionych było 17,4%. Według informacji PFRON w okresie tym z budżetu tej instytucji utworzono w latach 1993-1998 około sześćdziesiąt siedem tysięcy nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych. Wzrost zatrudnienia dokonał się głównie poprzez rozwój zakładów pracy chronionej; szanse na zatrudnienie osób niepełnosprawnych na tzw. otwartym rynku pracy były i nadal pozostają problematyczne, głównie ze względu na ich relatywnie niskie wykształcenie i kwalifikacje zawodowe. W okresie między naszymi kolejnymi badaniami liczba zakładów pracy chronionej wzrosła co najmniej czterokrotnie, a zatrudnienie osób niepełnosprawnych uległo podwojeniu (z 89 752 osób w 1993 roku do 163 3 81 w roku 1997). Jednocześnie jednak przeciętna liczba osób niepełnosprawnych zatrudnionych w poszczególnych zakładach zmniejszyła się. O ile przeciętnie w jednym zakładzie pracy chronionej pracowały w 1992 roku sto czterdzieści cztery osoby niepełnosprawne, o tyle w 1997 roku już tylko sześćdziesiąt siedem takich osób. Sytuacja ta sprawiła, że wzrost liczby zakładów był proporcjonalnie większy niż ogółu zatrudnionych w nich osób. Inną formą tworzenia miejsc pracy były pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej - efekty tej formy wspierania pracy osób niepełnosprawnych są jednak trudne do oszacowania.

Warto jeszcze odnotować, że dynamiczny rozwój zakładów pracy chronionej - a szczególnie zasady, na podstawie której się dokonywał - byl przedmiotem szerokiej krytyki ze strony środowisk osób niepełnosprawnych. Doczekały się one także w 1998 roku krytycznej oceny Państwowej Inspekcji Pracy, która stwierdziła w szeregu zakładach występowanie rozmaitych uchybień w ich funkcjonowaniu (głównie dotyczących warunków pracy), a także nierespektowanie zasad, które leżały u podłoża ich powstania - przede wszystkim preferowanie przy zatrudnianiu osób najlżej niepełnosprawnych. Diagnozę tę potwierdziły badania prowadzone przez NIK w latach 1995-1997. Wykazały one, że wśród osób niepełnosprawnych przyjętych do pracy na nowo utworzonych stanowiskach aż 82% stanowiły osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności, czyli z dawnej III grupy inwalidzkiej, a tylko 1,3% z grupy I, czyli ciężej upośledzonych. Świadczy to wyraźnie o tym, że pracodawcy kierowali się przy zatrudnianiu osób niepełnosprawnych przede wszystkim interesem ekonomicznym własnych firm. Zanotowano ponadto tendencję do szybkiego likwidowania już stworzonych miejsc pracy, gdy tylko kończą się obligatoryjne terminy spłat pożyczek lub przestają obowiązywać ulgi. W tym sensie wzrost liczby zakładów pracy chronionej nie był jednoznaczny z nadziejami, jakie z nimi wiązano. Liczne przywileje dla pracodawców sprawiały natomiast, że w praktyce były one korzystną formą zatrudnienia przede wszystkim dla nich¹⁴.

Oceniając politykę zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz tworzenia dla nich nowych miejsc pracy, trzeba stwierdzić jej niewystarczające efekty i brak gospodarności w wykorzystaniu środków publicznych, przeznaczonych na ten cel. Wobec znacznej eskalacji bezrobocia w pierwszych latach transformacji systemowej wskaźnik zatrudnienia inwalidów prawnych spadł z 26,1% w roku 1988 do około 17% w latach 1993-1995, a w roku 1998 niewiele wzrósł i wynosił 18,5%. Był więc on ciągle znacznie niższy w porównaniu ze wskaźnikami z końca lat osiemdziesiątych.

Wzrost zatrudnienia w zakładach pracy chronionej - w okresie między naszymi kolejnymi badaniami - pozwala jednak oczekiwać, że praca zawodowa i zatrudnienie osób niepełnosprawnych będzie tą sferą ich życia, w której zanotujemy choćby niewielką poprawę w stosunku do roku 1993. Z drugiej strony jednak należało uwzględnić fakt, że wielu naszych respondentów starszych o sześć lat osiągnęło wiek emerytalny, co wraz z często

¹⁴ Od stycznia 2000 roku Ministerstwo Finansów wprowadziło zmiany w systemie dotowania zakładów pracy chronionej (wprowadzenie podatku VAT), w wyniku czego w I kwartale tego roku utraciło pracę około 2% zatrudnionych tam niepełnosprawnych. Zmiany te nie mogły jeszcze wpłynąć na stan zatrudnienia naszych respondentów w chwili badania.