Obraz�1

Podstawy dydaktyki ogólnej

uczniów. Jedni badacze skłonni byli upatrywać istotną przyczynę niepowodzeń szkolnych w złych warunkach społeczno-ekonomicznych życia dzieci i młodzieży. Inni znowu sądzili, że dominującej przyczyny zła należy' raczej szukać w brakach biopsychicznego „wyposażenia” uczniów, a jeszcze inni dostrzegali ją w niedoskonałości pracy szkoły.

Przy czyny społeczno-ekonomiczne

Badania przeprowadzone w Polsce międzywojennej pod kierunkiem Heleny Radlińskiej (1937) wykazały, że większość repetentów to dzieci niedożywione, nie mające odpowiedniego ubrania, podręczników itp. Tylko co czwarty uczeń drugoroczny mógł liczyć na pomoc ze strony rodziców przy odrabianiu lekcji. W pozostałych przypadkach pomoc ta była niemożliwa, gdyż rodzice sami nie posiadali niezbędnego minimum wykształcenia. Uczniowie opóźnieni w nauce — jak stwierdziła Radlińska — to przeważnie dzieci, które nie miały dzieciństwa, gdyż już od najmłodszych lat przeciążano je pracą domową i zarobkową. Niski poziom kulturalny rodziców oraz ich niechętny stosunek do szkoły były niejednokrotnie dodatkową przyczyną niepowodzenia tych dzieci w nauce szkolnej.

Do podobnych wniosków doszedł Roger Gal na podstawie badań zrealizowanych we Francji po drugiej wojnie światowej. Wyróżnił on dwie zasadnicze grupy przyczyn niepowodzeń szkolnych: ogólne oraz społeczne, związane ze środowiskiem uczniów. Przyczyny ogólne dotyczą nauczyciela oraz warunków, środków i metod jego pracy dydaktyczno-wychowawczej. Wśród przyczyn wynikających ze środowiska społecznego uczniów Gal na pierwszym miejscu wymienia sytuację ekonomiczną niektórych grup ludności. „Pierwszoplanowość braków natury ekonomicznej i społecznej przesłania znacznie płaszczyznę oddziaływania ściśle pedagogicznego” (Gal, 1958). Z przeprowadzonej przez niego analizy statystycznej wynika, że dzieci ze środowiska robotniczego i chłopskiego, mające trudne warunki materialne, wykazują najwyższą średnią opóźnienia w nauce szkolnej, tzn. uzyskują stosunkowo najsłabsze wyniki nauczania. Ponadto, szkodliwy wpływ na te wyniki wywiera — jak dowodzi Gal — niekorzystna sytuacja rodzinna, a więc brak odpowiedniej opieki, nadmierne obciążanie dzieci pracą domową itd. Sytuacje tego rodzaju, podobnie zresztą jak niezadowalający stan zdrowia ucznia, są często wynikiem złych warunków materialnych jego rodziców.

Przyczyny biopsychiczne

Liczni badacze, np. M. Grzywak-Kaczyńska i J. Pieter, B. Hołyst, M. Kozakiewicz i inni, nie negując bynajmniej wpływu uwarunkowań społeczno-ekonomicznych na postępy uczniów w nauce, badali zależność

między poziomem rozwoju umysłowego dzieci, determinowanym w poważnym stopniu zadatkami dziedzicznymi, a ich powodzeniem czy też niepowodzeniem w szkole.

Czynili to także uczeni w innych krajach. I tak, już w latach dwudziestych naszego stulecia badacz brytyjski — Cyril Burt wykazał znaczne różnice w rozwoju umysłowym między dziećmi w tym samym wieku, ale wywodzącymi się z różnych środowisk społecznych (1922, s. 190-191).

Józef Pieter (1948), podkreślając związek warunków środowiskowych z wrodzoną „bystrością umysłową” dzieci, również doszedł do wniosku, że inteligencja rozwija się proporcjonalnie do łącznego wpływu wymienionych czynników. Nawet bardzo wybitna inteligencja nie przejawi się w pełni w niekorzystnych warunkach środowiskowych. Pieter uznaje więc wpływ wrodzonej „bystrości umysłowej” na postępy dzieci w nauce, aczkolwiek w większym stopniu uzależnia te postępy od różnic w warunkach środowiskowych.

Wpływ inteligencji na losy szkolne uczniów wykazała w latach trzydziestych na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań Maria Grzywak-Kaczyńska. Jednym z podstawowych źródeł niepowodzeń szkolnych są zdaniem tej autorki (1935, s. 175-180), różnice między uzdolnieniami i zamiłowaniami poszczególnych uczniów w tym samym wieku. Różnice te utrudniają szkole pełne wykorzystanie możliwości intelektualnych zarówno dzieci bardzo zdolnych, jak i mniej zdolnych. Poziom pracy dydaktyczno-wychowawczej, obliczony w zasadzie na uczniów o tzw. przeciętnych zdolnościach, jest dla jednych zbyt niski, a dla drugich za wysoki. Wskutek tych rozbieżności powstaje szereg konfliktów między dzieckiem i szkołą. W ich wyniku niektórzy uczniowie wykazują różnorakie zaburzenia w zachowaniu, np. kłamią, wagarują. stają się aroganccy wobec nauczycieli itd. Tych właśnie uczniów zwykło się określać mianem „trudnych". Zaburzenia w zachowaniu dziecka powoduje przy tym nie tyle brak zdolności, co raczej niepowodzenie szkolne. Przyczyną tego niepowodzenia jest zazwyczaj inny rodzaj zdolności dziecka niż ten, którego wymaga szkoła. Jest ono również skutkiem takich niesprzyjających czynników, jak np. wady fizyczne, złe warunki życia, zaburzenia nerwowe itd. Grzywak-Kaczyńska zwraca zarazem uwagę, że większość dzieci „trudnych" stanowią chłopcy, wśród których rzadko spotyka się uczniów o przeciętnym rozwoju umysłowym, chociaż nie stanowi to reguły. Na podkreślenie zasługuje wreszcie wniosek autorki, w myśl którego korelacja między niepowodzeniem szkolnym a złym zachowaniem dzieci jest wyższa aniżeli związek ich inteligencji ze sprawowaniem.