P1070608

menty podłoga pewnym ogólniejszym regularnościom. Trudno Jest stwierdzić. na ile mają one charakter uniwersalnych „praw” semantycznych, właściwych i innym językom; w każdym razie dla polszczyzny charakterystyczny jest np. proces stopniowego różnicowania się słownictwa oznaczającego te same realia w środowisku ludzkim — i w świecie zwierzęcym A oto kilka przykładów zmian tego rodzaju. Obrok znaczył dawniej 'pokarm, jadło w ogóle", w szczególności zaś — jak pisze Linde — "wyznaczony wikt codzienny’, np. „Ani ja, ani bracia moi nie jedliśmy obroku książęcego”. Radź. Nehem. 5,14 — 15; „Strawę mu dawano od króla obrokiem na każdy dzień”. Budn. Jer. 52, 34; „Spisano mu wszystkich ubogich, a on naznaczył każdemu dzienny obrok jego”. Sk. Żyw. 1, 64, L. Ową starszą, ogólniejszą treść zachowuje wyraz w połączeniu obrok duchowny, stanowiącym do dziś składnik wielu tekstów religijnych. Kres żywotności wyrazu jako nazwy pokarmu ludzkiego przypada chyba na początek XVII w., bo teksty osiemnastowieczne zaświadczają już tylko użycie współczesne 'pasza dla koni". Podobnie wyrazy jucha, jiosoka mogły się kiedyś odnosić zarówno do krwi zwierzęcej, jak do ludzkiej, np. „Odpra-wują Wielkanoc juchą naszych dziatek”. Klon. War. 29; „Ranę zadaje, jucha ciecze”. Calep. 244 a, Sł. Sz. Jucha stosunkowo szybko nabrała odcienia pejoratywnego („Każdy zaprawić szablę w jusze pogańskiej życzy". Leszcz. Class. 79; „Nieprzyjaciel z wielką swoją szkodą porażony, a Pon-tus juchą ściekł zmieniony”, ibid. 18, L)^lw, natomiast posoka zachowała charakter neutralny aż do schyłku XVIII w., np. „Nieraz od polskiej po-soki zmienił barwę księżyc ottomański”. Oss. Mow. 30, L; „Morza i lądy zrumienią się ludzką posoką”. Nieme. Pam. 1807, s. 91, Dor. Dziś użycia tego rodzaju nie utrzymały się nawet we frazeologizmach.

Szczególnie uderzający przykład działania tego prawa repartycyjnego stanowią dzieje wyrazu maciorą. Był to jeden z wariantów słowa mać (macierz, maciora), aż do początku XVI w. używany w ogólnej treści *taatka". Zaświadczają jego odnośność do kobiet liczne teksty piętnasto-wieczne — medyczne (por. „macior — feminarum”, XV w. Sł. Stp.) i religijne, np. „Proście Boga, wy miłe i żądne maciory, by wam nad dziatkami nie były takie to pozory {...)”. XV w., Sł. Stp.; „Dzieci przydąc do domu, skarżyły macioram, iże on czarownik kazał nam, bychmy brali ogień

^m Rzeczownik jucha miał ponadto jeszcze jedno dawne znaczenie, mianowicie *sos, wywar, polewka*; może więc wyrazowi była pierwotnie właściwa ogólniejsza treść *sok*, z której w drodze kolejnych zwężeń ukształtowały się znaczenia ‘krew*,

I następnie “krew zwierzęca*. A oto przykłady użycia wyrazu w owych starszych odcieniach: „Jucha albo sok z gruszek”. Creac. 388; „Polewki albo juchy z kur". Spacz 185; ,Jdięsa w różnych juchach przyprawione”. Oczk. Przym. 429, L; „Jucha z warzonego kopytniku (_) lekko żywot przeczyści”. Sień. Lek. 39; Sł. Sz. Teksty szesnasto wieczne zaświadczają także odcień przenośny "wściekłość, złość*. „A widy i to wszystko złośnikom nic nie pomagało; przedsię oni w swej jusze zostawali”. Czech. Rozm. 188, SŁ Sz.

w suknie”. Rozm. 124; „Panie wziąwszy swoje dziatki, szły przeciw miłemu Jezusowi, a ono ty istne dziatki siepały swe maciory za odzienie, skazując na Jezusa”, ibid. 753; „O dziewico przesławna, matko smętnych macior'% ibid. 841, Sł. Stp. Jeszcze na przełomie XVI i XVII w. używa tego wyrazu, zapewne jako archaizmu, poeta Stanisław Grochowski w inwokacji do Matki Boskiej: „Szczęśliwaś między maciory, bo rzemieślnik świętej < góry, co świat trzyma w garści swojej, zamknion w skrzyni wnętrznej twojej”. W tym okresie jednak wyraz miał już znaczenie 'matka zwierzęca ”^w0, które w ciągu XVIII w.¹¹¹ zwęziło się do oznaczania świni — matki. I jeszcze jeden przykład: pogłowie mogło się dawniej odnosić do gromady zarówno zwierzęcej, jak i ludzkiej. Marcin Bielski w wierszu „Sen majowy” pisał np.: „Dawnom o tym słyszała, w kronikach pisano, iż niewieście pogłowie w radę wybierano”, a w siedemnastowiecznym tłumaczeniu kroniki Gwagnina zawarte jest zdanie: „Tatarowie przeszło 70 000 pogłowia z Polski do hordy zapędzili”. 278, L. Jeszcze-w XIX w. wyraz, w zwężonym znaczeniu "płeć*, zachowuje nadal swą odnośność do ludzi (por. „Czemuż chcesz mnie skłócić z tym pogłowiem, które szanuję, wielbię i na wdzięki mu przyrodzone z rozkoszą poglądam”. Czart. Dośw. II, 4; analogicznie u Sienkiewicza, w ogólniejszej jednak treści: fc;Smierć jest udziałem ludzkiego pogłowia”. Quo III. 250, Dor.). Dziś rióczowmk oznacza wyłącznie stan liczebny zwierząt, j Wyraziście też przejawia się tendencja do zróżnicowania wyrazów, któ-' re* odnoszą się do podobnych cech i działań ludzi oraz przedmiotów. Dobity “przykład może stanowić przymiotnik pochyły, dziś określający wyłącznie cechy rzeczy, kiedyś także — właściwości istot żywych: „staruszek pochyły’*. Koch. P., Ręcz.; Słownik Staropolski zaświadcza też użycie tego-wyrazu w przenośnym odcieniu "skłonny do upadku moralnego*. Postawić — to dziś wyłącznie 'ulokować przedmiot”, uszkodzić zaś znaczy "zepsuć jakąś rzecz, najczęściej mechanizm, a także dzieło sztuki (rzeźbę,, obraz. itp.)”. To ograniczenie jest jednak stosunkowo świeżej daty. Kraszewski pisał np. „Postawiono mnie w gościnnym pokoju, w baszcie na SPpiterwszym piętrze”. Pam. 99, Dor.^l42. Uszkodzić zaś występowało-w XIX w. regularnie w związkach z nazwami ludzi, np. „Mieszkańców (...) usźfcddzónych pożarem roku 1799 hojnie zapomógł”. Baliń. M. Polska

'* „Straciwszy tego wodza, nie inaczej jedno jako pszczoły bez maciory albo dziatki bez matki jesteśmy”. Falib. Dis. BI. „Maciorki — owce kotne lub okocone". X. Kam.; „Płodna maciora mysz”. Jabł. Eł 20, L.    .    .

>«* Na ten okres pozwala datować zwężenie przede wszystkim bezpośrednie świadectwo Włodka: „Samica między ptakami i zwierzętami (...); nie mówi się jednak łatwo o wszystklch zwierzętach” — następnie sposób kwalifikowania tego hasła w słowniku Lindego („per excell. u świni samica”).    ^ ,

M* Dziś wszelkie użycia czasownika postawić w stosunku do ludzi są frazeologicznie uwarunkowane, stanowią składnik stałych związków wyrazowych, np. postawić na czele, postawić przed sądem itp.

223