poetyka017

Możliwa jest tutaj bezpośrednia analogia do kompozycji dzieła literackiego. Podobnie jak tło w dziele malarskim może kontrastować z figurami pierwszego planu, który jest dany z zasadniczo innej pozycji (a dokładniej: z punktu widzenia wyraźnie uniesionego) - dokładnie tak samo w dziele literackim, jak już odnotowaliśmy¹, wszechogarniający opis przeprowadzony z wystarczająco uniesionej pozycji obserwacyjnej może być kompozycyjnie przeciwstawiony bardziej szczegółowemu opisowi prowadzonemu z bardziej skonkretyzowanego punktu widzenia. Ciekawe, że w obu przypadkach punkt widzenia „z lotu ptaka” pojawia się na peryferiach prezentacji².

Można także wskazać charakterystyczny chwyt współwystępowania prezentacji „perspektywicznej” (czyli zbudowanej zgodnie z regułami klasycznej perspektywy liniowej) i przedstawienia pozbawionego perspektywy jako sposobu skontrastowania różnych planów dzieła malarskiego³ (il. 10-12, s. 545 -547). Na przykład wówczas, gdy płaska dekoracyjność tła (przedstawionego z zachowaniem reguł perspektywy liniowej) przeciwstawiona jest trójwymiarowości figur na pierwszym planie - co można porównać z efektem zestawienia żywych aktorów z tłem dekoracji⁴. Por. także dość częste skontrastowanie lakoniczności gestu i ogólnej frontalności przedstawienia na głównym planie obrazu i manifestacyjnie podkreślonych sylwetek przy prezentacji figur tła (czyli figur grających role „statystów”) - zob. il. 13, s. 547⁵.

W epoce Odrodzenia przestrzeń przedstawiona nierzadko budowana jest jako zbiór kilku mikroprzestrzeni, z których każda, zbudowana według reguł perspektywy prostej, posiada samodzielną konstrukcję

spekcie perspektywy (czyli swoją własną linię horyzontu⁵⁶). Prze-iń na tylnym planie bywa obramowana w postaci futryny drzwi lub okiennych itp., czyli posiada własną specjalną „ramę” (zob. wyżej ^korzystaniu podobnych chwytów przy oznaczaniu ramy w związku jharakterystycznym rozumieniem obrazu po okresie Odrodzenia, jako idoku przez okno”⁵⁷). Takich konsekwentnie zaprezentowanych pła-przestrzennych (z których każda posiada własne ramy i własną iktywę oglądu) może być w obrazie kilka⁵⁸, taki sposób bardzo często prezentacja tła w dziele malarskim może .zrozumiana jako swego rodzaju obraz w obrazie, czyli jako lodzielna prezentacja, zbudowana według swoich własnych reguł ;16-18, s. 549-551). Przedstawienie tła, w większym stopniu niż to figur pierwszego planu, podporządkowane jest przy tym łaniom dekoracyjnym⁵⁹. Można powiedzieć, że często przedstawiany

Linia horyzontu określana jest jako miejsce, gdzie schodzą się linie równolegle przy tacji z użyciem perspektywy.

Zob. s. 496. Por. także B. A. ycneHCKHił: CeMuomuica uacyccmea..., s. 259 i n. Jako przykład można tutaj przytoczyć Zwiastowanie Botticellego, płótna J. van e (il. 4, s. 541) itp. Zob. szczególnie Madonnę z dzieciątkiem i apostołem Tomaszem ty mistrza z Grosshmein (il. 15, s. 548).

* W taki sposób można wytłumaczyć tę ciekawostkę, iż przy prezentacji tła (i w ogóle ^peryferiach obrazu) w dawnym malarstwie często pojawiają się elementy systemu stycznego bardziej rozwiniętego, w sensie ewolucji, niż system zastosowany przy fiezentacji pierwszego planu (zob. M. Shapiro: Style. W: Anthropology Today. Ed. by L. Kroeber. Chicago 1953, s. 293). Inaczej mówiąc, przy prezentacji tła i w ogóle figur iadających znaczenie dla samego obrazu pomocnicze, artysta może wyprzedzać swoje tak, tło może być budowane zgodnie z regułami prostej (liniowej) perspektywy, g reguł baroku (z typowymi sylwetkami i wyrazistą mimiką) itp. - podczas gdy wiedni system artystyczny nie zajmuje jeszcze dominującej pozycji w sztuce. Rzeczywiście formy perspektywy prostej i formy barokowe zorientowane są właśnie zewnętrznego widza, zależąc bezpośrednio od przestrzennej i czasowej pozycji tego ^ ostatniego (stąd też nieuchronny subiektywizm takiej prezentacji): naturalne jest, że po-V dębnej orientacji można oczekiwać właśnie na peryferiach dzieła malarskiego.

:    Wskażmy w tym kontekście, iż reguły perspektywy prostej były znane od wystar-

. .czająco dawnych czasów (najpewniej od V w. p.n.e.), lecz zastosowanie ich ograniczone było do zadać praktycznych; stosowano je przede wszystkim przy produkcji dekoracji teatralnych (charakterystyczne jest, iż samo odkrycie perspektywy prostej było związane ze sztuką scenograficzną (zob. B. A. YcneHCKHfi: CeMuomwca uacyccmea..., s. 293). Są podstawy, aby sądzić, że w epoce Odrodzenia zastosowanie prostej perspektywy w malarstwie pierwotnie także było związane z teatrem (związek taki jest czasami odnotowywany, na przykład, w odniesieniu do pejzaży Giotto). Zob. na ten temat: B. A. yrneMCJOtit: K uccnedoeanuto frrbKa dpeeneu ycueonucu. [Przedmowa] W: JI. O. )KerHH: fl3bix xueonucHoeo npou3eedenu/t..., s. 10-11.

519

1

   Zob. rozdz. III książki.

2

   Tło należy oczywiście do peryferyjnej części prezentacji - zob. na ten temat niżej.

3

   W związku z tym charakterystyczne jest przedstawienie wnętrz w postaci rozciętego budynku z usuniętą przednią ścianą (w XVII w. w Rosji, w XII-XIV w. we Włoszech), przy czym widok wewnętrzny opracowywany jest zgodnie z perspektywą (zob. B. B. MiocafijiOBCKHfi, B. H. riypraneB: OnepKu ucmopuu dpeenepyccKOu MonyMCH-manbHOU xueonucu co emopou noAoeunt* XIV e. do nanana XVIII e. MocKBa--JleHHHrpaa 1941, s. 121), prezentując w taki sposób jak gdyby obraz w obrazie.

4

   Można przywołać w tym kontekście charakterystyczne dla malarstwa ąuattrocento przedstawienie obnażonego modelu (na głównym planie obrazu) na tle dekoracji architektonicznych, które prezentowane są w systemie perspektywy liniowej.

5

   W związku z tym można także wspomnieć fakt, iż główne figury w ikonach traktowane są frontalnie, podczas gdy drugoplanowe mogą być prezentowane z profilu. Zob. B. A. ycneHCKHił: CeMuomuKa uc/cyccmoa. MocKBa 1995, s. 275-276.