Pozytywizm leksykon literatury polskiej2

szerokie uznanie. Autor szczęśliwie łączył r/otelność informacyjną z osobistymi doznaniami i wrażeniami. Obserwacje Slonklewicza-reportera wykorzystane zostały przez niego w nowelach o tematyce amerykańskiej z I. 1879-1883: Komedii z pomyłek, Przez stepy, Za Chlebem, Orsie, > Latarniku, W krainie ztota, Wspomnieniu z Maripozy i > Sachemie W dużym stopniu zbliżone są one do westernu - gatunku znanego pisarzowi z lektury dziel pisarzy amerykańskich. Czerpią tematy z awanturniczego życia poszukiwaczy ztota, osadników wędrujących przez caty kontynent, karczujących dziewicze lasy, narażonych na liczne niebezpieczeństwa. Niektóre nowele ukazują bolesne doświadczenia polskich emigrantów zarobkowych i politycznych.

Po rocznym pobycie w Paryżu (1878) powrócił Sienkiewicz do kraju, ożenił się z Marią Szetkiewiczówną (1855-1885), z którą miał dwoje dzieci: Henryka Józefa (1882-1959) i Jadwigę (1883-1969). W 1882 r. objął redakcję „Stówa" - dziennika związanego z kotami neokonserwatywnymi (> konserwatyści warszawscy).

W okresie 1876-1883 powstały niemal wszystkie najważniejsze i najwyżej cenione nowele Sienkiewicza. Poza wymienionymi wyżej utworami o tematyce amerykańskiej należą do nich: > Szkice węglem, Jamiol, > Janko Muzykant, > Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Bartek Zwycięzca. W większości obrazują niską kulturę polskiej > wsi, wraz z jej dramatami kończącymi się śmiercią bohaterów.

W „Stówie" pod koniec 1883 r. zaczął Sienkiewicz drukować w odcinkach > Ogniem i mieczem - pierwszą część Trylogii. Powieść zdobyła niesłychane powodzenie wśród czytelników i kontrowersyjne opinie krytyki. Dalszymi częściami cyklu byty > Potop (1886) i > Pan Wołodyjowski (1888). Następne wielkie powieści to: > Bez dogmatu (1891), Rodzina Połanieckich (1895) i > Quo vadis (1896). Pierwsza z nich daje portret Leona Ploszowskiego - arystokraty, dekadenta, sceptyka, tracącego wiarę w jakikolwiek cel i sens życia („dogmat"). Drugi utwór jest „powieścią rodzinną" - odmianą gatunkową, która rychło jako „saga" zacznie rozwijać się bardzo bujnie na Zachodzie (Buddenbrookowie Thomasa Manna, Saga rodu Forsyte bw Johna Galsworthy'ego i inne). Sienkiewicz stworzył w niej, acz nie bez ironii, model małżeństwa opartego na zdrowych zasadach moralnych.

Quo vadis, jak i wcześniejsze'utwory powieściowe i nowelistyczne, przyniosły pisarzowi sławę międzynarodową. Dostąpił wielu zaszczytów, otrzymał m.in. Legię Honorową - najwyższe francuskie odznaczenie, a przede wszystkim Nagrodę Nobla (1905). W 1900 r. odbył się wielki jubileusz 25-le-cia pracy twórczej, połączony z przekazaniem Sienkiewiczowi „daru narodowego" Oblęgorka. Pisarz napisał wtedy „powieść jubileuszową" > Krzyżacy. Utwory powstałe w ostatnich dwu dekadach nie posiadają już tej klasy co poprzednie, ani powieści Na polu chwaty (1903-1904), Wiry (1910) i Legiony

(1913-1914), ani nowelo, płonne o/ęuto w konwencji paraboli, o temalyce antycznej. 2 Innych nowel na wyróżnienie zasługują: Lux in tenebris lucet (1890), Pójdźmy ta Nimi (1892) I Organista z Ponikty (1893). Ostatnim wspaniałym dziełem jest powieść dla młodzieży > W pustyni i w puszczy (1911). Sienkiewicz bardzo wiele podróżował - do Ameryki, Afryki (Listy z Afryki, 1891-1892), do wielu stolic i kurortów europejskich; właśnie tam powstawała większość odcinków jego powieści. Na przełomie XIX i XX w. występował często jako publicysta w obronie praw ludności polskiej podczas Kultur-kampfu i hakaty w Poznańskiem. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał wraz z rodziną (z dziećmi i trzecią żoną Marią Babską; małżeństwo z drugą żoną Marią Wolodkowiczówną trwało bardzo krótko) do Vevey, przyjmując kierownictwo nad bardzo szeroko zakrojoną działalnością charytatywną na rzecz ludności polskiej. Tu zmarł, w wieku 70 lat. Prochy pisarza przeniesione zostały w 1924 r. do Warszawy i złożone w krypcie katedry św. Jana.

Spencer Herbert    ■

(1820, Derby w Wielkiej Brytanii - 1903, Brighton). Twórca teorii > ewolucjonizmu, nawiązującej do Pochodzenia gatunków > Karola Darwina. W 1860 r. ogtosil 10-tomowy System filozofii syntetycznej. Dokonał tam syntezy pozytywistycznej teorii nauk - dziejów przyrody, społeczeństwa i kultury. Twierdził, iż wszelkie procesy życia podlegają przemianom dokonującym się nieprzerwanie, stopniowo i jednokierunkowo według stałego prawa. Punktem wyjścia tego systemu, wykorzystującego także demograficzne prawa Malthusa, zakładające, iż część ludności ginie w walce o byt, stal się ewolucjonizm biologiczny Darwina. Spencer uważał ewolucję za prawo powszechne, które działa zarówno w dziedzinie ekonomii, jak i fizyki, socjologii, kultury. Prawa kultury sprowadzał do praw przyrody, rozwój społeczeństwa pojmował w duchu etyki utylitary-stycznej (> utylitaryzm). Sformułował system socjologii ewolucjonistycznej i wykazywał podobieństwa między strukturą społeczeństwa a odpowiednimi cechami organizmów żywych. Badania Spencera okazały się przydatne w późniejszym rozwoju etnologii.

Wszechświat rozumiał mechanistycznie jako funkcje materii, ruchu, sity. Uważał, że względne zjawiska są poznawalne, natomiast świat absolutu jest niepoznawalny.    •