82016 skanuj0071 (32)

Epoka piśmienna — doba średni opolska

138 ich twardnienia zaczai się prawdopodobnie już w wieku XVII i trwał długo, bo mniej więcej do połowy wieku XVIII, kiedy ostatecznie został zakończony. Stąd dziś tak samo (jak spółgłoskę twardą) wymawiamy w w wyrazie staw i w wyrazie paw, b w wyrąb i w gołąb, p w sierp i w karp — i dopiero w przypadkach zależnych ujawnia się pierwotna twardość lub pierwotna miękkość wargowej wygłosowej spółgłoski lematu {stawu > stawem itd. — ale pawia, pawiem itd., wyrębu, wyrębem itd., — ale gołębia, gołębiem itd., sierpa, sierpem itd. — ale karpia, karpiem itd.).

b) ZMIANY FLEKSYJNE

W dobie średniopolskiej największym zmianom uległa odmiana rzeczowników. Najdonioślejszą innowacją jest w tym zakresie ukształtowanie się rodzaju męskoosobowego w liczbie mnogiej. Przejawem tego procesu są zmiany w obrębie końcówek mianownika i biernika.

Pierwotną, odziedziczoną z prasłowiańskiego końcówką biernika liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego było -y (od przełomu XV i XVI wieku -i po k, g) dla rzeczowników twar-dotematowych, -e dla miękkotcmatowych: {widzę) sąsiady, chłopy, syny, woły, wilki, meże, króle, ojce, goście, konie itd. Do dziś utrzymały się te końcówki w formach rzeczowników nieosobowych: (widzę) stoły, wilki, konie, kamienie itp. Rzeczowniki osobowe natomiast — z rzadka w wieku XVI, coraz częściej w XVII zaczęły przybierać w bierniku końcówki dopełniacza, tzn. -ów (twardotematowe i część miękkotcmatowych) oraz;-(Jub -yi(reszta miękkotematowych: -y pojawiło się w końcówce dopełniacza po stwardnieniu spółgłosek zwanych dziś historycznie miękkimi): (widzę) sąsiadów, chłopów, synów, mężów, królów, ojców, gości, łudzi itp.

W mianowniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego końcówki -i (od przełomu XV i XVI wieku po historycznie miękkich -y) i -owie (dla rzeczowników twardotematowych) oraz -e (dla rzeczowników miękkotematowych): sąsiedzi, chłopi, prorocy, psi, wilcy, stołi, obłocy, synowie, wałówie, domowie, borowie, goście, ludzie, konie,

kamienie itp. Już w dobie staropolskiej zaczął się proces wypierania 139 końcówek -i (-y) i -owie rzeczowników nieżywotnych przez biernikową końcówkę -y (-/ po k, g): zamiast form typu stoli, obłocy coraz częściej pojawiały się formy typu stoły, obłoki — takie jak w bierniku: (widzę) stoły, obłoki. W XVI wieku pierwotne formy mianownikowe trafiały sic już tylko wyjątkowo. Jednocześnie zaczęło się (ukończone dopiero w wieku XVIII) usuwanie pierwotnych form mianownikowych przez biernikowe w rzeczownikach żywotnych, ale nieosobowych, a więc w tzw. rzeczownikach męsko-zwierzęcych: zamiast form typu psi, wiłey, wołowie coraz częściej pojawiały się formy typu psy, wilki, woły. W ten sposób w obrębie rzeczowników twardotematowych w wieku XVIII już tylko rzeczowniki osobowe zachowywały pierwotne formy mianownikowe (wszystkie inne wprowadziły do mianownika pierwotne formy biernikowe). Stan ten utrzymał się już bez dalszych zmian do dziś.

Tak więc w mianowniku i bierniku liczby mnogiej rzeczowników męskich ukształtowało się w dobie średniopolskiej wyraźne przeciwstawienie rzeczowników nieosobowych i osobowych. Odtąd w mianowniku rzeczowniki osobowe mają końcówki -/ (-y), -owie i -e, a nieosobowe — -y (-i) oraz -e; a zatem wyjątkowo część rzeczowników osobowych miękkotcmalowych wyłamuje się z tego przeciwstawienia: mają one końcówkę -e: gracze, pisarze itp. (ale kupcy, jeźdźcy, mężowie, mistrzowie, ojcowie) tę samą co wszystkie rzeczowniki nieosobowe miękkotematowe: konie, węże, kamienie itp.

W bierniku rzeczowniki osobowe mają formy równe dopełniaczowi, a rzeczowniki nieosobowe — równe mianownikowi. Pociągnęło to za sobą zróżnicowanie formy określających rzeczowniki przymiotników, zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych: mianownik ci dobrzy sąsiedzi, biernik tych dobrych sąsiadów mianownik i biernik te dobre muszkiety. A że w ten sposób formy męskie nieosobowe zrównały się z formami żeńskimi: mianownik i biernik te młode niewiasty i nijakimi: mianownik i biernik te stare drzewa -w zakresie przymiotników, zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych istniejące do dziś w liczbie pojedynczej trzy rodzaje: męski (ten dobry sąsiad), żeński (ta młoda niewiasta) i nijaki (to stare drzewo) zostały w liczbie mnogiej zastąpione dwoma: męskoosobowym (ci dobrzy sąsiedzi) i niemęskoosobowym (te dobre muszkiety, te młode niewiasty, te stare drzewa).