67006 skanuj0067 (30)

Epoka piśmienna — doba średniopolska

130 Tę sytuację gruntownie zmienił wynalazek druku. Książka drukowana powstawała szybko, w wielkiej liczbie egzemplarzy, była przeto względnie tania. Jej oddziaływanie było więc nieporównywalnie większe od oddziaływania średniowiecznego tekstu rękopiśmiennego.

Początki drukarstwa w Polsce sięgają ostatniej ćwierci

XV    wieku. Powstały wtedy drukarnicCKaspra Elyana we Wrófc-j ^r ławiu, Kaspra Straubego, Jana Turzona i Świętopełka Fioła

w Krakowie, Konrada Baumgartena-^w Gdańsku. Wszystkie one miały jednak krótkotrwały żywot. Pomyślny rozwój drukarstwa polskiego zaczął się dopiero w początkach XVI wieku. Głównym jego ośrodkiem stał się .Kraków.

W Krakowie powstała w 15p3yoku pierwsza drukarnia szesna-stowicczna — Jana Hallera ', (prowadzona zrazu przez Kaspra Hochłederą). W ślad za nią powstały wkrótce oficyny Floriana IJnglera i Hieronima Wietora (ta ostatnia działała nieprzerwanie do /połowy XVII wieku, prowadzona po śmierci Wietora przez drugiego męża wdowy po nim, Łazarza Andrysowica, a potem przez ich syną Jana JanuszowskiegO, najwybitniejszego wydawcę przełomu

XVI    i XVII wieku). Innymi zasłużonymi drukarzami krakowskimi byli Marek i Maciej Szarffcnbergowie, Mateusz Siebcneicher oraz Maciej Wirzbięta.

Zrazu drukowano książki łacińskie. Ukazanie się pierwszej książki polskiej poprzedziły już jednak tzw. polskie druki niesamoi-stne, czyli krótkie teksty polskie w księgach łacińskich. Tak np. już w 1475 roku w Statutu synodu lia Wratislaviensia drukowanych u Kaspra Elyana we Wrocławiu znalazły się polskie modlitwy Otcze nasz, Zdrowa Maryja i Wierzę w Boga. Są lo pierwsze drukowane teksty polskie. W zbiorze praw Jana Łaskiego Commune incliti Polonie Regni prmłegiumST, tłoczonym u Hallera w 1506 roku, / - j    wydrukowana została Bogurodzica jako swego rodzaju pierwsza

ustawa polska. W łacińskiej księdze wydrukowanej tamże w 1514 roku (Agenda lat ino et v ulgari sermone...) znalazła się polska Powieść o papieżu Urbanie itd.

Pierwsza książka w całości polska wyszła u IJnglera w roku 1514. Był to Raj duszny - przekład łacińskiego modlitewnika \/\ Hórtulus arumae, pióra Biernata z Lublina. W tejże drukarni ■" l ■ wyszedł drugi (po dziele Jakuba Parkósżowica) traktat o ortografii

13. Czynniki sprawcze rozwoju języka doby średnio polskiej --

polskiej autorstwa księdza Stanisława Zaborowskiego. Ungler wy- 131 dał ponadto sporo polskich książek w latach trzydziestych: modlitewnik Tarcza duchowna (1534), Stefana Falimirza O ziołach i mocy ich (1534), Macieja Miechowity Polskie wypisanie dwojej krainy świata (1535), Marcina Bielskiego Żywoty filozofów (1535), Walentego Wróbla Żoltarz Dawidów (wydany przez wdowę po Unglerze w 1539 roku) ild.

Największe zasługi dla rozwoju polskiej książki drukowanej położyła oficyna Hieronima Wietora. Wyszły z niej takie bardzo popularne i poczytne książki, jak Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym (1521), Żywot Pana Jezu Krysia (1522 — w tym samym roku równoczesne wydanie ukazało się u Unglera nakładem Hallera), Eccłesiastes, księgi Salomonowe... (1522), Fortuny i cnoty różność (1524), Is-toryja o świętym Józefie (1530), Psałterz (tzw. krakowski, 1532). Erazma z Rotterdamu Księgi, które zowią język (1542), Sąd Parysa (1542) itd.

Polska książka drukowana nie tylko szerzyła i upowszechniała słowo ojczyste. Współzawodniczące z sobą oficyny krakowskie przyczyniły się w poważnym stopniu do ustalenia pisowni i ogólnopolskiej normy językowej, o czym jeszcze będzie mowa.

Poza Krakowem powstawały później drukarnie (przeważnie różnowiercze) w .Królewcu (gdzie między innymi wyszedł traktat ortograficzny Stanisława Murzynowskiego i słownik Jana Mą-czyńskiego), Brześciu nad Bugiem (gdzie m.in. wyszła słynna Biblia brzeska), Pińczowie, Rakowie, Nieświeżu, Zamościu,

Łosku. Poznaniu, Lesznie, Szamotułach, Lwowie itd., a na Pomorzu i Śląsku: w Gdańsku, Wrocławiu, Brzegu, Oleśnicy itd. Własną sieć drukarń stworzyli jezuici (np. w Wilnie czy Kaliszu).

W wieku XVII, zwłaszcza w- jego drugiej połowie, poziom sztuki drukarskiej widocznie się obniżył, a w czasach saskich drukarstwo upadło całkowicie: książki odbijano zużytymi czcionkami na lichym papierze, z błędami ortograficznymi, gramatycznymi i stylistycznymi. Pod koniec doby średniopolskicj znaczenie drukarstwa i polskiej książki drukowanej w dziejach języka ojczystego wyraźnie więc zmalało.