Pojęcie dekadentyzmu (od franc. décadence, to zaś od łac. decadentia, cadere) jest ściśle związane z pojęciem dekadencji. Pierwsze oznacza najczęściej pewną postawę wobec kultury, społeczeństwa, cywilizacji oraz pewien sposób myślenia o nich, co dostatecznie usystematyzowane i historycznie wyodrębnione pozwała się opisać jako kierunek umysłowy lub prąd artystyczny. Pojęcie drugie, podstawowe, używane bywa przy opisie kultur, społeczeństw czy cywilizacji, gdy chce się wskazać na ich upadek, rozpad lub schyłek. Użycie pojęcia „dekadencja” wiąże się zawsze z wyobrażeniem historii jako rozwoju ograniczonego, stanowiącego analogię w stosunku do rozwoju żywego organizmu. Rozwój ten ma charakteryzować się fazowością i przebiegać wedle ustalonego przez naturę wzoru: narodziny, wzrost, dojrzałość, starzenie się, śmierć. Myślenie oparte na tej analogii każe szukać w dziejach kultur, społeczeństw i cywilizacji fazy nieuniknionego wyczerpywania się energii, rozkładu form i degeneracji żywych dotychczas wartości. Określeniu tej właśnie fazy służy słowo „dekadencja”. Idea dekadencji pojawia się już w starożytności (Hezjod), po- tern wraca u różnych myślicieli (św. Augustyn, Vico, Montesquieu, Gibbon, Nietzsche, Spengier). W sposób szczególnie widoczny zaktualizowana została w 2. połowie XIX w.
Korzystne warunki do takiej aktualizacji stworzyło z jednej strony właściwe pozytywizmowi myślenie przez analogię przy zachowaniu jej przyrodniczych podstaw, z drugiej — wzrastający z biegiem czasu historyczny i społeczny pesymizm, który ideę postępującej ewolucji kazał zastąpić wyobrażeniem ograniczonego rozwoju. Rozpoznanie dekadencji, wyjaśnianie jej przyczyn i jej przeżywanie było jednym z ważniejszych wątków myślowych i uczuciowych 2. połowy XIX w. Rozpoznanie to mogło obejmować horyzont szeroki (np. cywilizacji europejskiej, kultury łacińskiej) lub węższy (gdy mówiło się o upadku rasy romańskiej lub rozkładzie mieszczańskiej kultury). Od połowy XIX w. słowo „dekadencja” zaczyna uzyskiwać sens pozytywny, zarówno gdy idzie o treść pojęcia, jak i o ocenę samego zjawiska. Ten sens pozytywny sformułował Ch. Baudełaire w Notes nouyelles sur Edgar Poe (1857), myśl jego rozwinęli Th. Gautier w przedmowie do Les Fleurs du MaI (1868) oraz P. Bourget w Essais de psychologie contemporaine (1883).
Przez dekadentyzm rozumieć można: 1) postawę psychiczną przyjmowaną w obliczu rozpoznania dekadencji i uważaną za charakterystyczną dla tego właśnie stanu kultury i społeczeństwa; 2) zjawisko szersze tak modelowane, by dało się je umieścić pośród innych kierunków i prądów uwidocznionych w myśli i sztuce 2. połowy XIX w., często zaś stanowiących ogniwa pośrednie wobec zjawisk przynależnych kulturze XX-wiecznej; 3) typ światopoglądu i z nim związanej psychicznej postawy, pojmowany ahistorycznie jako charakterystyczna, powtarzająca się w różnych momentach dziejów konfiguracja światopoglądowa, której podstawowymi składnikami są: sceptycyzm, epikureizm (lub hedonizm) oraz subiektywizm.
Jako kierunek artystyczny dekadentyzm ujawnił się w sytuacji uznanej przez współczesnych za sytuację kryzysu filozoficznego, społecznego i kulturowego. Złożyło się na mą przede wszystkim załamanie światopoglądu pozytywistycznego, społeczne skutki realizacji mieszczańskiej ideologii, zmiany w modelu życia społeczno-ekonomicznego związane z postępującym uprzemysłowieniem. Kryzys światopoglądowy sprowadzał się do dostrzeżenia niepełności i niedostatków pozytywizmu w momencie, gdy określany przez myśl pozytywistyczną horyzont intelektualny wydawał się trudny do przekroczenia, a poza jego obrębem nie pojawił się jeszcze żaden dostatecznie uformowany i nowy światopogląd konkurencyjny, który można byłoby pozytywizmowi przeciwstawić kwestionując lub całkowicie znosząc jego racje.
Za ogniwo pośredniczące (zarówno chronologicznie, jak i logicznie) między pozytywizmem a dekadentyzmem uznać należy naturalizm, który w części stanowi kontynuację pozytywizmu, w części jego opaczną interpretację, w części zaś zawiera twierdzenia sprzeczne z pozytywizmem, choć oparte na tych samych przesłankach macierzystych (np. pesymistyczna wersja determinizmu przyrodniczego, negatywne wnioski wyprowadzane dzięki przyjęciu tej samej co w pozytywizmie zasady analogii, zezwalającej na przenoszenie praw przyrodniczych w sferę zjawisk życia społecznego, np. negatywna interpretacja prawa dziedziczności czy prawa walki o byt). Dekadentyzm da się opisać jako ostateczna konsekwencja pozytywizmu i naturalizmu (przy czym elementy naturalistyczne są lepiej widoczne i większa jest ich siła oddziaływania), a zarazem jako reakcja negatywna na tamten światopogląd. Można wskazać na zespół twierdzeń i przeświadczeń wyraziście wyodrębnionych, stanowiących centrum dekadentyzmu. Ideą nadrzędną zespół ten organizującą i modelującą jest idea dekadencji oraz poczucie kryzysu prawdy i wartości; twierdzeniem uznanym, a równocześnie wywołującym sprzeciw jest wieloraki determinizm: przyrodniczy, historyczny i społeczny, oraz relatywizm poznawczy i moralny; część zaś najlepiej ugruntowaną i najpełniej rozwiniętą stanowi projekt osobowości dekadenckiej.
Odpowiedzią na determinizm jest w dekadentyzmie dyrektywa bierności i bezruchu, postawa zdecydowanie antyspołeczna oraz waloryzacja wszystkiego co nie-naturalne (w znaczeniu: nie narzucone przez naturę): intelektu, perwersji, sztuczności i sztuki nie związanej regułą naśladownictwa. Dekadentyzm zawiera też pesymistyczną ocenę dotychczasowego rozwoju społecznego i gatunkowego: produktem ewolucji i rezultatem jej doskonalących zabiegów są jednostki ludzkie skomplikowane i niezdolne do przetrwania, postęp cywilizacyjny prowadzi do chorobliwości i degeneracji. Poczucie kryzysu i uświadomienie sobie relatywizmu rodzą charakterystyczny dla dekadentyzmu sceptycyzm, doznanie moralno-etyczne próżni, a często również przeświadczenie o nieistnieniu żadnej innej realności prócz realności subiektywnych przeżyć. Tego rodzaju postawa znajdowała potwierdzenie w skrajnej wersji pozytywizmu, jaką był empiriokrytycyzm Macha i Ayenariusa, jej zaś konsekwencję stanowiła dekadencka zasada stymulacji i intensyfikacji wrażeń, wprowadzana w miejsce etyki i dostarczająca filozoficznych uzasadnień immoralizmu i estetyzmu. Wśród myślicieli, którzy wywarli wpływ na ukształtowanie się dekadentyzmu, wymienić należy A. Schopenhauera, E. Renana, F. Nietzschego, E. Hartmanna; duże znaczenie mial także rozwój darwinistycznej socjologii oraz psychologii eksperymentalnej. Ważną rolę odegrały również książki z pogranicza psychologii i medycyny, np. A. Axenfelda Nćyroses (1879), R. Kcal. ta-Ebinga Psychopathia sexualis (1886), C. Lor• brosa Genio efollia (1863), M. S. Nordaua Ent tung (1892).
Osobowość dekadencką cechuje przede wszyst. kim pesymizm historyczny i ewolucyjny, bierność i izolacjonizm społeczny często zabarwiony anty mieszczańsko, poczucie starości, niemocy i deg neracji przy równoczesnym uświadamianiu sobir wysokiego stopnia swego ewolucyjnego zaawan. sowania; niechęć do rzeczywistości współczes i manifestacyjne odwracanie się od jej trywialną postaci, szukanie ucieczki w egzotyzmie i wyrali, nowaniu; sceptycyzm poznawczy podważający zasadność wszelkich kategorii absolutnych i opar. tych na nich konstrukcji myślowych; umacnianio rozproszonej na wrażenia jaźni przez mnożeni oraz intensyfikację tych wrażeń prowadzące do immoralizmu; przeciwstawienie się determiniz. mowi przyrodniczemu i społecznemu, znajdują swój wyraz w „antynaturyzmie”, kulcie sztuczini. ści i wykalkulowanej intelektualnie perwersji; wa• loryzacja doświadczenia estetycznego jako zara• zem intensywnego i „czystego”, nie zamącone społecznym pragmatyzmem; rozbudzenie metali. zyczne, szukające zaspokojenia w formach pośr dnich i granicznych: w mediumizmie, okultyznii satanizmie.
Za szczególną odmianę osobowości dekaden kiej uznać można dandysa, acz jego pojawieak się wiązane bywa zazwyczaj z późnym romantyz. mem. Istota dandyzmu polegała na zakwestioiz waniu wartości moralnych i zastąpieniu etyczn skali ocen skalą estetyczną. Znalazło to swój wyraz nie tylko w poglądach na sztukę (antyutylitaryzni ale także w kształtowaniu życia i codziennych ni chowań, w których ideał estetyczny wypiera wsni kie inne zasady, co prowadzi do postępowania on nianego z zewnątrz jako amoralne i sprzeczne z re gulami przyzwoitości. Za postać wcielającą dan dyzm końca XIX w. tak w życiu, jak w twórczoni uważa się powszechnie O. Wilde'a.
Ideał estetyczny dekadentyzmu nie został jasno określony, niełatwo go też na podstawie fakt artystycznych zrekonstruować, rzadko więc używa się pojęcia dekadentyzmu na określenie prądu literackiego czy artystycznego. Przez dekadentyzm w literaturze rozumie się zazwyczaj literac. ką ekspresję światopoglądu czy postawy dekadenckiej, nie zaś szczególny rodzaj poetyki. Najogól. niej ideał ten charakteryzuje się programowyni pluralizmem estetycznym, wynikającym z do denckiego relatywizmu i zasady stymulacji żeń. Wartość dzieła sztuki mierzy się jego zdat. nością do wywoływania doznań intensywny i nowych, wzorzec estetyczny nie może więc legać absolutyzacji. Ponieważ jednak wzorzec ma odpowiadać dekadenckiej wrażliwości, postać przybiera kształt bardziej jednoznaczny.
Zawiera on dyrektywę antynaturalizmu, a niekiedy antymimetyzmu oraz takie elementy, jak egzotyzm, fantastyka, wyrafinowanie, ozdobność. W rezultacie wzorzec ten sytuuje się w opozycji do potocznie pojmowanego wzorca klasycznego, gdy zaś brać pod uwagę najbliższe mu historycznie sąsiedztwo, wchodzi on w spór z dwoma podstawowymi, a przeciwstawnymi sobie zespołami wartości estetycznych. Jednym z nich jest ten, który daje się utożsamić z akademickim idealizmem, będącym własnością mieszczaństwa; drugi tworzą wartości trywialne, ukształtowane w obrębie wyłaniającej się kultury masowej. Płaskiemu idealizmowi sztuki salonowej i akademickiej estetyka dekadencka przeciwstawia idealizm fantastyki i dziwności graniczący z doświadczeniem metafizycznym; w miejsce pospolitości wprowadza jakości mocne: brzydotę, chorobliwość, potworność, horror.
Styl dekadencki chętnie identyfikowany był przez ówczesnych ze stylem upadku cesarstwa rzymskiego. Jednym z haseł organizujących wyobraźnię dekadencką stał się początek wiersza Verlaine”a Langueur: „Je suis l”Empire ż la fin de la dcadence...” (w przekładzie Z. Przesmyckiego: Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania ). Styl ten da się sprowadzić do następujących własności i cech: oryginalność bliska konceptualizmowi, wyrafinowanie formalne ciążące ku „zepsuciu” i estetycznej niekongruencji, synkretyzm kulturowy, dziwaczność, statyczność, hieratyczność, rozbicie jedności kompozycyjnej dzieła, dążenie do granic ekspresji słownej.
Największą wyrazistość i spoistość ujawnia dekadentyzm opisywany na poziomie powtarzających się tematów i motywów. Należą do nich motywy proste: starość, wyczerpanie, abulia, śmierć, melancholia, samotność, izolacja, pustka, próżnia, jałowość, wynaturzenie, degeneracja, choroba, nienasycenie, grzech itp. oraz wszystkie ich obrazowe odpowiedniki i warianty, często układające się w większe całości. Znakiem fabularnym osobowości dekadenckiej jest postać arystokraty żyjącego w odosobnieniu, naznaczonego perwersją, chorobą i wyczerpaniem, otoczonego zbytkiem i rozsmakowanego w arcydziełach (3.-K. Huysmans, A rebours). Ostre wyodrębnienie estetyki dekadenckiej nie jest łatwe z uwagi na jej przyległość do prądów sąsiadujących: symbolizmu i impresjonizmu (synkretyzm kulturowy, egzotyka, nastrojowość i łagodne jakości estetyczne, występujące w stałych związkach atrybutywnych z takimi motywami, jak melancholia, stagnacja, nuda itp.), a płynność jej granic uwidacznia się także w dorobku poszczególnych twórców tego okresu (np. w twórczości Verlaine'a).
Potocznie przez dekadentyzm określało się w 2. połowie XIX w. ogólny pesymizm płynący z poczucia kryzysu wartości, brak wiary w sens istnienia oraz przeciwstawianie się powszechnie akceptowanym ideałom życiowym, normom obyczajowym, społecznym i estetycznym. Stąd też słowu „dekadentyzm” nadawano często zabarwienie pejoratywne i posługiwano się nim przede wszystkim w polemikach artystycznych i światopoglądowych (zamiennie ze słowami „symbolizm” i „modernizm”), co zacierało i deformowało istotną treść pojęcia. W podobny sposób używała potem pojęcia „dekadencja” krytyka marksistowska, nadając mu również znaczenie wyraźnie pejoratywne i obejmując nim większość zjawisk awangardowej literatury i sztuki XX w. uchodzących z punktu widzenia realizmu socjalistycznego za przejawy „zgniłej” kultury burżuazyjnej.
W postaci najpełniejszej i najlepiej rozwiniętej ujawnił się dekadentyzm w literaturze francuskiej. Początkowo nazwą tą obejmowano ruch artystyczny o charakterze na pół satyrycznym, związany z bohemą i antymieszczański z ducha. Do spopularyzowania nazwy przyczyniło się wydawane przez A. Baju pismo „Le Dócadent” (1886—1889). W r. 1885 pojawiła się już parodia stylu dekadenckiego Les Dćliquescences d”Adord Floupette (autorzy: G. Vicaire i H. Beauclair). Przedstawiciele dekadentyzmu francuskiego nawiązywali do późnego romantyzmu, przede wszystkim do Baudelaire”a i Gautiera, wkrótce zaś większość z nich zgłosiła swój akces do symbolizmu. Akceptację idei dekadencji ułatwiła przegrana wojna z Prusami i następujący po niej kryzys polityczny i społeczny. Analizę zjawiska dekadencji przeprowadzili m.in.: Bourget (Thćorie de dćcadence, 1881; Essais de psychologie contemporaine, 1883), J. Póladan (Etudes passionelles de dćcadence, 1884), Baju (LEcole dćcadente, 1887). Poeci dłużej lub krócej z dekadentyzmem związani to: P. Verlaine, A. Rimbaud, M. de Rollinat, R. dc Montesquiou, H. dc Rćgnier. Epizod dekadencki można znaleźć w biografii poetyckiej R. Ghila, P. Adama, J. Morćasa. W prozie fabularnej miejsce najważniejsze zajmuje A rebours (1884, polski przekład: Na wspak) Huysmansa, powieść, która skupiła większość dekadenckich wątków i stworzyła pierwowzór dekadenta; inni autorzy, którzy w różnych okresach swojej twórczości związani są z dekadentyzmem, to: M. Barrós (cykl powieściowy Le Culte du moi), Bourget (powieść Le Disciple), Póladan (cykl powieściowy La Dócadence latine), E. Bourges (powieść Le Crćpuscule des dieux), J. Richepin, J. Lorrain, O. Mirbeau, C. Mendćs, R. dc Gourmont, Rachilde. W malarstwie bliscy dekadentyzmowi byli O. Redon i G. Moreau.
Do przedstawicieli dekadentyzmu angielskiego, w którym najsilniej zaznaczył się nurt estetyzmu, należeli: O.Wilde (powieść Portret Doriana Graya) i W. Pater (ostatni rozdział Studiów z historii renesansu, uznany za manifest dekadenckiego estetyzmu, powieść Marius the Epicurean), ponadto Ch. Swinburne, A. Beardsley, E. Dowson, L. Johnson. W obszarze języka niemieckiego kierunek ten reprezentowali: H. Bahr, R. Beer-Hoffmann, A. Schnitzler, H. von Hofmannsthal, R.M. Rilke, T. Mann. Wśród pisarzy rosyjskich wpływy dekadenckie dostrzec można w twórczości I. Turgieniewa; do reprezentantów dekadentyzmu zaliczani są przede wszystkim: F. Sołogub, K. Balmont, W. Briusow, D. Mereżkowski (wczesny okres jego twórczości).
Słowo „dekadentyzm” weszło do publicystyki polskiej w latach osiemdziesiątych XIX w. Posługiwano się nim, jak wszędzie, z dużą dowolnością, obejmując tą nazwą wszystko, co pozostawało w sprzeczności ze zdroworozsądkowym i powszechnie akceptowanym sposobem myślenia oraz takimże wzorcem obyczajowym i ideałem sztuki. Za dekadentyzm uważano zarówno deklarowany przez młode pokolenie brak woli, apatię i poczucie kryzysu, jak i wybujały indywidualizm spod znaku Nietzschego, antyutylitarny estetyzm modernistów, wzory zachowań właściwe cyganerii artystycznej i przez nią upowszechniane czy wreszcie nowe, bliskie symbolizmowi tendencje literackie. Nazwie tej nadano w Polsce odcień zdecydowanie pejoratywny, rzadko kiedy więc można ją spotkać w tekstach prezentujących autocharakterystykę pokoleniową czy literacką; pojawia się przede wszystkim w wypowiedziach polemicznych lub syntetycznych artykułach, zakres zaś jej użycia jest o wiele szerszy niż dające się za jej pomocą wyróżnić zjawisko historyczne.
Dekadentyzm w literaturze polskiej był najwcześniejszą fazą Młodej Polski; zaznaczył się głównie w latach dziewięćdziesiątych XIX w. i w początkowych w. XX. W zależności od przyjętych zasad segmentacji i ogólnego poglądu na dynamikę wewnętrzną okresu można dekadentyzm wyodrębniać z -+ modernizmu lub traktować jako jego przejaw (K. Wyka). Dekadentyzm polski był zjawiskiem o charakterze bardziej światopoglądowym niż artystycznym, a światopogląd ten raczej skłaniał się ku potoczności niż ku systemowości filozoficznej. Zródłem dekadentyzmu stal się przede wszystkim kryzys pozytywizmu jako prądu filozoficznego i jako pewnego projektu praktyki społecznej. Przybrał on postać zmitologizowaną kryzysu prawdy, nauki, moralności i ideologii. Na plan pierwszy wysunęło się w polskim dekadentyzmie samotne „ja” egzystencjalne, pozbawione oparcia w filozofii, nauce i wierze, ograniczone przez prawa przyrody, nadmiernie wrażliwe, napełnione trwogą i świadomością bezsensu istnienia. Dominujące na Zachodzie poczucie schyłku cywilizacji czy zmierzchu łacińskiej kultury w dekadentyzmie polskim zastąpione zostało przez odczucie metafizycznej pustki, braku idei, niezdolności do czynu, starości duchowej. W powieści pojawia się bohater, któremu pozytywizm odebrał wiarę, którego zawiodła nauka i który, nie mogąc znaleźć racji swojego istnienia, popada w egzystencjalną rozpacz (E. Orzeszkowej Melancholicy, 1889— 1895; H. Sienkiewicza Bez dogmatu, 1889—1890; I. Dąbrowskiego Smierć, 1893; K. Tetmajera Otchłań, 1900). Wątek .„choroby wieku”, czyli psychicznego rozprzężenia jednostki poddanej naciskom życia współczesnego oraz wpływom relatywistycznej filozofii, znaleźć można u L. Belmonta (Wwie- ku nerwowym, 1888), potem staje się obiegowym wątkiem prozy obyczajowej i psychologicznej. W liryce następuje nagromadzenie takich motywów, jak melancholia, smutek, pustka, bezruch, zniszczenie, nirwana, śmierć oraz ich obrazowych odpowiedników (np. jesień, zmierzch, noc, zgliszcza, martwy krajobraz). Rzadziej trafiają się tematy i motywy egzotyczne oraz te, które świadczyć miały o nasyceniu kulturą; jeszcze rzadziej — obrazy perwersji czy wyzywającego immoralizmu, co łatwo wyjaśnić szczególną surowością moralnej cenzury tak instytucjonalnej, jak obywatelskiej.
Większość „klasycznych” powieści dekadenckich nie doczekała się we właściwym czasie tłumaczeń na język polski, zakres ich wpływu był więc stosunkowo wąski. Pominięto w przekładach nie tylko powieści szczególnie drastyczne. Nie ma pochodzącego z epoki przekładu A rebours ani Ló-bas Huysmansa, nie ukazał się także po polsku cykl powieści Barrsa. Na gruncie polskim pierwowzorem postaci dekadenta (niezależnie od polemicznej intencji utworu) był bohater Bez dogmatu Sienkiewicza; jego liczne repliki i karykatury pojawiają się często w powieści obyczajowej z przełomu wieków, tworząc łatwo rozpoznawalny stereotyp bohatera. Za bliskiego dekadentyzmowi ze względu na jego pesymizm, ewolucyjny fatalizm i amoralizm uznać można S. Przybyszewskiego, naprawdę jednak z dekadentyzmem wiązać należy jedynie pierwszy okres je. go twórczości (Zur Psychologie des Individuums, 1892; Requiem aeternam — wersja niem. Totenmesse, 1893; Homo sapiens — wersja niem. 1895—1896, wersja pol. 1901; Satanas Kinder, 1897 — wersja poi. Dzieci szatana, 1899; Androgyne, 1900; Die Synagoge des Satan, 1897 — wersja poi. Synagoga szatana, 1902). Portret konsekwentnego dekadenta najbardziej przystający do europejskiego wzorca daje W. Berent w powieści Próchno (1903). Najbliższy wyobraźni dekadenckiej jest T. Miciński, ze względu jednak na odmienność filozoficznych treści jego utworów można o nim mówić raczej jako o użytkowmku rekwizytów dekadenckich niż jako o reprezentancie dekadentyzmu. Najpełniejszy wyraz liryczny znalazła postawa dekadencka w poezji K. Tetmajera (Poezje, Serie 1, 1891, i II, 1894); był on również współautorem parodystycznych publikacji Wydawnictwa Dekadentów Polskich.
Około 1903 roku dekadentyzm w swej postaci w miarę usystematyzowanej powoli zanika, wypierany przez postawy heroiczne, witalistyczne i aktywistyczne, choć ujawniony w nim pesymizm oraz poczucie tragizmu właściwe są całej kulturze modernizmu. O echu dekadenckim można mówić jeszcze po 1905 roku, gdy klęska rewolucji spowoduje odżycie nastrojów pesymistycznych i przyległego do nich obrazowania. Przykładem zaś dekadentyzmu odsuniętego chronologicznie i estetycznie będzie twórczość S. I. Witkiewicza, w którego utworach łatwo odnaleźć większość dekadenckich tematów i motywów, ale ujętych w sposób groteskowy, wskazujący wyraźnie na autorski dystans.