X. POLSKA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

1. Konstytucja marcowa

• Komisja konstytucyjna została powołana przez Sejm Ustawodawczy 14 II 1919r.

• Zakończyła pracę w VI 1920r. Korzystała z wielu projektów przygotowanych przez poszczególne partie polityczne, polityków, fachowców, jak też zwłaszcza z opracowań zespołu powołanego przez rząd.

• Projekt konstytucyjny w swoich generalnych założeniach był gotowy latem 1920r., projekt ten przedstawiony Sejmowi wywołał ożywioną dyskusję, która przeciągnęła się do marca 1921r.

• Spory ustawodawców dotyczyły kilku istotnych dla ustroju państwa spraw. Spierano się przede wszystkim o sposób wyboru i kompetencje prezydenta, o strukturę parlamentu (jedna czy dwie izby), o stosunek państwa do kościoła i wreszcie o zakres praw mniejszości narodowych.

17 III 1921r. - Uchwalenie konstytucji.

21 III 1921r.- Ogłoszenie konstytucji.

• Ustawa była wzorowana na konstytucji III Republiki francuskiej z 1875 roku.

• Konstytucja składała się z 7 rozdziałów poprzedzonych inwokacją nawiązującą do tradycji państwowej i dającej wyraz ciągłości państwowości polskiej.

1.1 Zasady naczelne

• Państwo polskie jest rzeczpospolitą, a władza zwierzchnia należy do narodu.

• Republikańska forma ustroju.

• Trójpodział władz - zasada podziału władzy. Przewaga władzy ustawodawczej.

• System rządów parlamentarnych, przewidujący odpowiedzialność rządu przed parlamentem.

• Zasada demokracji parlamentarnej (przedstawicielem narodu jest wybrany w demokratycznych wyborach dwuizbowy parlament).

• W konstytucji zawarto też rozbudowane prawa obywatelskie, które czyniły z Polski państwo liberalne.

1.2 Władza ustawodawcza

ZGROMADZENIE NARODOWE - SEJM i SENAT

1. Wybory: „pięcioprzymiotnikowe” - równe, tajne, powszechne, bezpośrednie i proporcjonalne.

• Konstytucja przewidywała tylko ogólne zasady wyboru izb parlamentarnych. Ordynacja wyborcza została uchwalona przez Sejm Ustawodawczy dopiero w VII 1922r.

• Czynne prawo wyborcze: 21 lat (sejm) i 30 lat (senat)

• Bierne prawo wyborcze: 25 lat (sejm) i 40 lat (senat)

• Wybory do Senatu różniły się jeszcze cenzusem trwałego i stałego zamieszkania w danym okręgu wyborczym.

• W praktyce obie izby pochodziły z bardzo demokratycznych wyborów.

2. Skład: 444 posłów w Sejmie i 111 senatorów w Senacie.

3. Posiadali oni:

• Immunitet parlamentarny - nie mogli być pociągani do odpowiedzialności za swoją działalność w parlamencie.

• Nietykalność poselską - nie mogli być pociągani do odpowiedzialności karnej bez zgody izby.

4. Sejm mógł się rozwiązać przed upływem kadencji:

• Na mocy własnej uchwały.

• Mógł to uczynić prezydent: za zgodą ³/₅ głosów w Senacie. ( W razie rozwiązania Sejmu, rozwiązaniu ulegał także Senat).

5. KOMPETENCJE:

1. Ustawodawcze

2. Wyborcze

3. Kontrolne

6. Budżet traktowano jako prawo i można go było uchwalać w formie ustawy.

7. Izby miały także:

• uchwalać podatki

• ustalać liczbę wojska

• ratyfikować umowy międzynarodowe

8. Inicjatywa ustawodawcza: rząd i Sejm.

9. Każdy projekt ustawy przyjęty przez Sejm przekazywany był do rozpatrzenia Senatowi, ten mógł go przyjąć, albo zwrócić go Sejmowi z proponowanymi poprawkami (Sejm mógł je odrzucić kwalifikowaną większością ¹¹/₂₀ głosów lub przyjąć zwykłą większością).

10. Uchwalone ustawy podpisywał i ogłaszał w Dzienniku Ustaw prezydent, jego podpis miał charakter czysto formalny, nie mógł go odmówić.

11. Tylko Parlament miał prawo do zmiany konstytucji i jej rewizji - miała się ona odbywać raz na 25 lat. Zmiana musiała uzyskać kwalifikowaną większość ²/₃ głosów przy obecności przynajmniej połowy głosujących. Wniosek musiał być podpisany przez ¼ składu posłów i zapowiedziany na 15 dni przed terminem głosowania nad nim.

12. UPRAWNIENIA WYBORCZE: Sejm i Senat połączone w Zgromadzenie Narodowe wybierały bezwzględną większością głosów prezydenta.

1

13. UPRAWNIENIA KONTROLNE

Prawo do pociągania do odpowiedzialności:

• Parlamentarnej: rządu i poszczególnych ministrów.

• Konstytucyjnej: prezydenta i ministrów.

Obu izbom przysługiwało prawo do interpelacji.

Sejmowi podlegała Najwyższa Izba Kontroli powołana do kontroli całej administracji pod względem finansowym.

1.3 Władza wykonawcza

PREZYDENT

Wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na 7-letnią kadencję.

Zastępował go: marszałek Sejmu.

KOMPETENCJE:

1.Mianował:

• Prezesa rady ministrów.

• Na jego wniosek ministrów. ^{Przy tych nominacjach musiał się liczyć z wolą parlamentu.}

• Wyższych urzędników wojskowych i cywilnych wskazanych w ustawach.

• Polskich przedstawicieli dyplomatycznych za granicę.

• Sędziów.

2. Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi (nie mógł sprawować naczelnego dowództwa w kkczasie wojny).

4. Miał prawo łaski.

5. Reprezentował państwo na zewnętrz w stosunkach międzynarodowych.

6. Przyjmował przedstawicieli państw obcych.

7. Zawierał umowy międzynarodowe. Ważniejsze umowy wymagały zgody Sejmu //(handlowe, …;celne, zmian granic, przymierza i decyzje o wypowiadaniu wojny i zawieraniu ^///pokoju).

8. Otwierał, zamykał i odraczał sesje sejmowe i Senatu.

9. Promulgował i publikował ustawy.

10.Wydawał zarządzenia i rozporządzenia celem wykonania ustaw (jedynie na mocy ,, upoważnienia ustawowego).

Wszystkie akty prezydenta musiały być kontrasygnowane przez premiera i właściwego ministra, którzy ponosili za nie odpowiedzialność polityczną.

ODPOWIADAŁ:

Konstytucyjnie: za zdradę kraju, pogwałcenie konstytucji i przestępstwa karne. Pociągał go do odpowiedzialności Sejm większością ³/₅ głosów. Stawał przed Trybunałem Stanu, mógł zostać skazany na konkretne kary przewidziane w ustawach karnych, bądź też Trybunał mógł się ograniczyć tylko do orzeczenia winy prezydenta (w takim wypadku tracił tylko urząd).

RADA MINISTRÓW

• Rada złożona była z prezesa (premier) i ministrów.

• Ministrowie występowali jako kierownicy resortów administracji państwowej.

• Skład personalny rządu był uzależniony od woli Sejmu.

KOMPETENCJE:

• Realizowała ustawy parlamentu.

• Kierowała polityką zagraniczną i wewnętrzną.

• Mogła wydawać rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i uchwały.

Ministrowie ponosili odpowiedzialność:

Indywidualnie: za własną działalność w resorcie.

Solidarnie: za działalność rządu.

Odpowiedzialność parlamentarna: Sejm większością głosów mógł żądać ustąpienia konkretnego ministra bądź całego rządu votum nieufności.

Podstawą zgłoszenia wniosku była działalność rządu (lub ministra) wbrew, lub niezgodnie z polityką nakreśloną przez parlament, co powoduje utratę zaufania parlamentu do rządu (lub pojedynczego ministra), wówczas to rząd/minister poddawał się do dymisji.

Odpowiedzialność konstytucyjna: ministrowie ponosili ją indywidualnie. Odpowiadali za naruszenie prawa przed Trybunałem Stanu.

Forma ich oskarżenia była taka sama jak przy odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta.

1.4 Prawa i obowiązki obywateli

Konstytucja gwarantowała obywatelom:

• Prawa polityczne

• Prawo wyborcze.

• Prawo do piastowania urzędów i stanowisk publicznych.

• Prawa obywatelskie

• Równość wobec prawa.

• Prawo do ochrony życia, pracy, ubezpieczenia społecznego, wolności i mienia.

• Droga sądowa w wypadku poniesienia strat czy doznania krzywdy.

• Wolności obywatelskie

• Wolność słowa i prasy.

• Wolność gromadzenia się oraz zawiązywania stowarzyszeń i zrzeszeń.

• Wolność sumienia i wyznania.

• Wolność swobodnego wyrażania swoich myśli.

• Prawo nietykalności własności.

• Prawo do zachowania swej narodowości.

• Mniejszością narodowym zapewniony prawo do zachowania języka, narodowości i tworzenia własnych związków autonomicznych oraz zakładania szkół.

• Prawa socjalne

• Zakaz pracowania dzieciom poniżej 15 roku życia.

• Prawo do ubezpieczenia społecznego.

• Szczególna ochrona państwa nad pracą.

• Prawo do bezpłatnej nauki na szczeblu podstawowym.

• Ochrona macierzyństwa.

Prawa te z natury rzeczy musiały myć rozwinięte w ustawach szczegółowych, w których ich bezwzględne brzmienie podlegało najróżniejszym ograniczeniom.

• Obowiązki obywatela

• Wierność Rzeczpospolitej.

• Poszanowanie prawa.

• Obowiązek służby wojskowej.

• Obowiązek nauki w zakresie szkoły powszechnej.

FUNKCJONOWANIE SYSTEMU POLITYCZNEGO W LATACH 1922-1926

• Rozbicie polityczne parlamentu i brak trwałej większości utrudniały opracowanie jednolitej i długotrwałej polityki państwa.

• Wiele rozwiązań kompromisowych.

• Trudny proces tworzenia gabinetów rządowych posiadających poparcie posłów lub tworzenia gabinetów koalicyjnych.

• Starano się uciekać do powoływania gabinetów pozaparlamentarnych (rząd fachowców), poddawanych również ścisłej kontroli parlamentu.

• Głębokie kłopoty gospodarcze państwa.

FUNKCJONOWANIE SYSTEMU POLITYCZNEGO W LATACH 1926-1935

12-15 V 1926r.- zamach stanu.

• Zamachowcy wystąpili po hasłem sanacji mieli poparcie większości wojska i dużej części społeczeństwa.

• Doprowadzono do dymisji prezydenta - Stanisława Wojciechowskiego, nowym został Ignacy Mościcki oraz rządu (premierem był Wincenty Witos) - nowym został Kazimierz Bartel.

2. Nowela sierpniowa (2 VIII 1926)

1. Przyznawała prezydentowi prawo do samodzielnego rozwiązywania (na wniosek Rady Ministrów) Sejmu i Senatu, przy jednoczesnym zakazie samorozwiązywania się parlamentu.

2. Prezydent otrzymał prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy.

• Mógł je wydawać samodzielnie w razie nagłej konieczności pomiędzy kadencjami sejmowymi.

• W trakcie kadencji mógł korzystać z tego prawa tylko na mocy specjalnego upoważnienia sejmowego.

• Rozporządzenia prezydenta wydawane pomiędzy kadencjami traciły moc prawną gdyby zostały przez parlament uchylone, lub gdyby nie zostały przedstawione parlamentowi do załatwienia w terminie 14 dni od daty najbliższego posiedzenia.

3. Ograniczenie uprawnień parlamentu:

• W zakresie uchwalania budżetu. Parlament musiał zakończyć dyskusje nad projektem budżetu w ciągu 5 miesięcy od wzniesienia go pod obrady izb. W przypadku przekroczenia tego terminu prezydent mógł ogłosić projekt rządowy jako obowiązujące prawo.

• Wniosek o votum nieufności wobec rządu nie mógł być głosowany na tym samym posiedzeniu na którym został zgłoszony. Dawało to rządowi czas konieczny na zaradzenie groźbie dymisji gabinetu.

• Zagrożono utratą mandatu poselskiego posłom, którzy czerpaliby korzyści majątkowe od rządu.

NASTĘPSTWA ZAMACHU MAJOWEGO

• Zmiana konstytucji oraz elit rządzących.

• Istotne zmiany w funkcjonowaniu systemu parlamentarnego.

• Władza zaczęła się skupiać w rękach rządu. Sanacja rzuciła hasło walki z władzą parlamentu partii politycznych.

• Podważać zaczęto prawo parlamentu do zatwierdzania rozporządzeń prezydenckich i pociągania do odpowiedzialności politycznej rządu.

• WYBORY 1928r. - opozycyjne partie utworzyły koalicję zwaną Centrolewem, która wystąpiła z hasłem walki z dyktaturą i hasłem poszanowania konstytucji. Obóz rządowy doprowadził do rozwiązania parlamentu w 1930r. i następnie do represji wobec przywódców opozycji politycznej.

• WYBORY Z 1930r. - przyniosły zwycięstwo obozowi sanacyjnemu (BBWzRz).

3. Konstytucja kwietniowa

• W X 1928r. wpłynął do sejmu wniosek BBWzRz w sprawie zmiany konstytucji.

• BBWzRz nie dysponował jednak wystarczającą ilością mandatów (2/3) aby dokonać zmiany konstytucji. 26 I 1934r. w trakcie posiedzenia sejmu, przedstawiono „tezy projektu konstytucji”, kiedy opozycja opuściła salę, przyjęto tezy jako projekt konstytucji i niezwłocznie uchwalono.

• Konstytucja przygotowywana była w okresie trwającego w całej Europie kryzysu demokracji parlamentarnej. Stanowiła wyraz poszukiwania nowych form ustrojowych w warunkach polskich.

• Model ustrojowy wprowadzony w Polsce tą konstytucją, dający silną pozycję głowie państwa, określany jest ustrojem autorytarnym.

• Konstytucja weszła w życie po podpisaniu jej przez prezydenta 23 IV 1935 roku.

ZASADY NA KTÓRYCH OPARTA BYŁA KONSTYTUCJA:

• Jednolita i niepodzielna władza państwowa.

• Elitaryzm.

• Współdziałanie obywateli z państwem dla realizacji dobra wspólnego.

Wprowadzała pojęcie państwa jako dobra wspólnego wszystkich obywateli.

3.1 Prezydent

• Jednolita i niepodzielna władza państwowa.

• Odpowiadał za losy państwa tylko wobec Boga i historii.

• Zwierzchnik: rządu, parlamentu, sił zbrojnych, sądów i kontroli państwowej.

Uprawnienia dzieliły się na:

PREROGATYWY

Wynikały z władzy osobistej prezydenta, podejmowane w ich ramach akty nie wymagały kontrasygnaty ministrów.

1. Wskazanie kandydata na następcę po funkcji oraz na czas wojny.

2. Nominowanie sędziów Trybunału Stanu.

3. Powoływanie 1/3 składu Senatu.

4. Mianowanie i odwoływanie: premiera, prezesa NIK-u, prezesa Sądu Najwyższego, Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.

5. Rozwiązywanie parlamentu przed upływem kadencji.

6. Stosowanie prawa łaski.

7. Oddawanie ministrów pod sąd Trybunału Stanu.

UPRAWNIENIA ZWYKŁE

Wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego resortowo ministra. Zakres tych uprawnień był bardzo szeroki.

1. Wydawanie dekretów z mocą ustawy.

2. Wyłącznie dekretami miały być regulowane sprawy organizacji rządu, administracji i sił zbrojnych.

3. Miał prawo weta zawieszającego wobec ustaw sejmowych, aż do ponownej uchwały w tej samej sprawie.

4. W sprawach ustawodawczych posiadał samodzielną inicjatywę ustawodawczą.

5. Zgłaszane przez niego projekty musiały być poddawane głosowaniu w całości.

6. Zwierzchnictwo nad polityką zagraniczną.

Prezydent miał być wybierany na 7 lat, przez Zgromadzenie Elektorów, w którego skład wchodzili: 5 wirylistów (marszałkowie Sejmu i Senatu, premier, I-szy Prezes Sądu Najwyższego, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych) i 75 elektorów (50 wybieranych przez Sejm, 25 przez Senat).

Prezydenta zastępował: marszałek Senatu.

3.2 Rada Ministrów

Odpowiedzialność rządu:

1. Polityczna: przed prezydentem.

2. Konstytucyjna: przed Trybunałem Stanu, wniosek o postawienie ministra przed nim mógł złożyć osobiście prezydent lub połączone izby parlamentu większością 3/5 głosów.

3. Parlamentarna: w wypadku uchwalenia votum nieufności prezydent mógł odwołać rząd, rozwiązać parlament bądź skierować wniosek o braku zaufania jeszcze pod głosowanie Senatu.

Wzmocnienie pozycji premiera, który ustalał ogólne zasady polityki państwa.

KOMPETENCJE

• Posiadała inicjatywę ustawodawczą.

• Wydawała rozporządzenia wykonawcze.

• Decydowała w sprawach przekazanych przez ustawy do jej kompetencji.

3.3 Władze ustawodawcze

Zgromadzenie Narodowe - Sejm i Senat

Wybory: „czteroprzymiotnikowe” - równe, tajne, powszechne i bezpośrednie.

• Czynne prawo wyborcze: 24 lat (sejm) i 30 lat (senat).

• Bierne prawo wyborcze: 30 lat (sejm) i 40 lat (senat).

• Wybory do Senatu różniły się jeszcze cenzusem trwałego i stałego zamieszkania w danym okręgu wyborczym.

SKŁAD: 208 posłów w Sejmie i 96 senatorów w Senacie.

Zmieniła się relacja pomiędzy izbami. Wzrosła rola Senatu. Odtąd poprawki wniesione do projektu ustawy przez Senat, mogły być odrzucone większością 3/5 głosów.

SEJM

• Partie polityczne pozbawiono prawa wystawiania własnych list wyborczych.

• Kandydatów na posłów miały zgłaszać Zgromadzenia Okręgowe, w składzie przedstawicieli samorządu terytorialnego, gospodarczego i zawodowego.

• W każdym Okręgu Wyborczym była tylko 1 lista kandydatów.

• Zgromadzeniu Okręgowemu przewodniczył komisarz wyborczy mianowany przez ministra spraw wewnętrznych.

Prawo pociągania do odpowiedzialności zostało ograniczone na rzecz prezydenta.

SENAT

Tylko 2/3 pochodziło z wyborów.

• Wybory dwustopniowe.

• Na zebraniach obwodowych wybierano członków wojewódzkiego kolegium wyborczego, a to z kolei kolegium wybierało senatorów.

• Czynne prawo: przysługiwało tylko obywatelom należących do elity obywatelskiej:

• Tytuł za zasługi (odznaczenia państwowe).

• Tytuł wykształcenia (minimum średnie zawodowe lub stopień oficerski).

• Tytuł zaufania (obywatele piastujący stanowiska z wyboru w organizacjach samorządowych).

Kadencja obu izb nadal miała wynosić 5 lat.

3.4 Prawa i obowiązki obywateli

• Prawa obywatelskie nie zostały umieszczone w osobnym rozdziale, lecz były rozproszone po całym tekście konstytucji.

• Widoczne uszczuplenie praw w porównaniu z poprzednią konstytucją.

4. Administracja publiczna II RP

Polskie władze państwowe zastany po zaborach stan prawny przyjmowały za punkt wyjścia i z niego stopniowo wyprowadzały zmiany zmierzające do ujednolicenia systemu administracyjnego w całym kraju.

Zasada dwustopniowości terenowej administracji rządowej.

Zasada zespolenia szeregu dziedzin administracji rządowej w jednym typie organów (administracja zespolona) przy jednoczesnym pozostawieniu poza organami zespolonymi pewnych dziedzin administracji, podległych bezpośrednio władzom centralnym (resortowym ministrom) administracja niezespolona.

1) Administracja terenowa

• rządowa

• zespolona (ogólna)

• niezespolona (specjalna)

• samorządowa

ADMINISTRACJA ZESPOLONA

Realizowała zadania:

• Należące do resortu spraw wewnętrznych

Większość spraw należących do resortów:

• przemysłu i handlu

• rolnictwa

• komunikacji

• opieki społecznej

• kultury i sztuki

• spraw wyznaniowych

ADMINISTRACJA NIEZESPOLONA

Realizowała zadania resortów:

• wojska

• sprawiedliwości

• skarbu

• poczty

• szkolnictwa

Częściowo:

• komunikacji

• opieki społecznej

• handlu i przemysłu

Dla jej potrzeb utworzono jednostki podziału terytorialnego niepokrywające się z podziałem kraju dla potrzeb administracji zespolonej, czyli powiatami i województwami. Jednostkami podziału administracyjnego były okręgi (np. wojskowe, szkolne, sądowe).

Problem wykwalifikowanych kadr

• W okresie zaborów jedynie w Galicji aparat urzędniczy był obsadzany przez Polaków.

• Dzielnica ta w pierwszych latach od uzyskania niepodległości dostarczała kadr dla innych części kraju.

• Od lat 30. kadra urzędnicza była zasilana przez wychowanków polskich szkół.

• Proces obsadzania wyższych stanowisk administracyjnych przez oddelegowaną do służby cywilnej kadrę oficerską, związaną z rządzącymi elitami władzy.

Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922r.

• Regulowała prawa i obowiązki urzędników.

• Przyznawała urzędnikom państwowym szereg przywilejów (emerytalnych, urlopowych i innych). Przywileje te czyniły pracę w administracji państwowej atrakcyjną.

• Wprowadzała obowiązek lojalności urzędników wobec państwa i wobec organów zwierzchnich.

2) Administracja centralna

• Rada Ministrów była centralnym organem administracji.

ZADANIA:

• Koordynacja działań poszczególnych resortów.

• Rozpatrywanie sprawozdań ministrów.

• Zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw.

• Pracami kierował prezes (premier), jego rola stale rosła. Sprawował nadzór nad całą administracją w sprawach personalnych.

• Jeden z ministrów zawsze zastępował premiera i nazywany był wicepremierem.

• Organem pomocniczym premiera i Rady Ministrów był urząd nazywany Prezydium Rady Ministrów.

• Ministrowie byli zarówno członkami Rady Ministrów jak i kierownikami resortów administracji państwowej.

• Liczba resortów ulegała kilkakrotnym zmianom. Po zasadniczej unifikacji ustroju administracyjnego w 1928r. było ich 13.

• Ministrów zastępowali podsekretarze stanu, jedynie w resortach Skarbu i Spraw Wojskowych byli wiceministrowie.

• Podsekretarze stanu podpisywali pod nieobecność ministra ustawy i rozporządzenia wykonawcze dotyczące ich resortu oraz zastępowali ministra przed parlamentem.

• Ministerstwo - było aparatem pomocniczym ministra, dzieliło się na departamenty, wydziały, biura, działy i referaty wedle coraz bardziej szczegółowej specjalizacji rzeczowej.

• Dyrektorzy departamentów i naczelnicy wydziałów wydawali w imieniu ministra zarządzenia i instrukcje administracyjne podległym organom niższego szczebla.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

• Najważniejsze ministerstwo.

• Minister tego resortu był:

• Zwierzchnikiem całej administracji zespolonej. A z tego tytułu:

• Przełożonym wojewodów i starostów.

• Szefem służby bezpieczeństwa w państwie.

• Podlegały mu też od 1922r. sprawy służby zdrowia.

• Sprawował zarząd nad wszystkimi wewnętrznymi sprawami państwa, które nie zostały zastrzeżone dla innych resortów.

• Nadzór nad samorządem terytorialnym.

Wyspecjalizowane urzędy działające na szczeblu centralnym:

• Główny Urząd Statystyczny

• Główny Inspektor Pracy

• Główny Urząd Miar

3) Administracja lokalna zespolona

• Unifikacja administracji lokalnej nastąpiła na mocy rozporządzenia z 19 I 1928r. Rzeczpospolita była podzielona na 16 województw i 1 miasto wydzielone (Warszawa). Te dzieliły się na 277 powiatów.

• Administracja ogólna funkcjonowała na 2 szczeblach podziału administracyjnego kraju: powiatu i województwa.

• Organem I instancji był starosta, organem II instancji był wojewoda.

• W gminach miejskich i wiejskich nie było odrębnych organów administracji ogólnej, zastępowały je organy samorządu terytorialnego..

WOJEWODA

Stał na czele administracji województwa.

1. Powoływany przez prezydenta (na wniosek premiera).

2. Sprawował urząd jednoosobowo przy pomocy podzielonego na fachowe wydziały i oddziały urzędu wojewódzkiego.

3. Zastępował go: wicewojewoda.

4. Podlegał:

• Personalnie i służbowo ministrowi spraw wewnętrznych.

• Służbowo innym ministrom w zależności od rodzaju załatwianej sprawy.

5. Występował jako:

1. KIEROWNIK ADMINISTRACJI ZESPOLONEJ

1. Wykonywał administrację w zakresie:

• Spraw wewnętrznych

• Nadzór nad prasą, stowarzyszeniami, zgromadzeniami publicznymi i samorządem.

• Spraw należących do innych resortów.

• Przemysłu i handlu

• Rolnictwa

• Opieki społecznej

• Komunikacji

• Sztuki i kultury

• Wyznaniowe

Obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego na terenie województwa (korzystał z pomocy podporządkowanej mu policji państwowej, bezpośrednio odpowiedzialnej za ochronę porządku publicznego).

1. REPREZENTANT RZĄDU

1. Nadrzędność nad większością organów administracji rządowej na powierzonym terenie.

2. Uprawnienia do koordynowania całej działalności administracyjnej na obszarze województwa i uzgadniania jej z linia polityki rządu. Kierownicy niezespolonych organów administracji rządowej byli zobowiązani do uzgadniania z wojewodą treści wydanych przez siebie zarządzeń (wojewoda mógł je zawiesić).

3. Szerokie uprawnienia w zakresie polityki personalnej organów administracji szczególnej ( z wyjątkiem wojska i sądownictwa).

4. W niektórych stanach faktycznych ustalonych przez ustawę (stan wojenny, klęski żywiołowej, mobilizacja) ustawała samodzielność wszystkich organów administracji rządowej, a kierownictwo tych organów przechodziło z mocy prawa na wojewodę ( z wyjątkiem wojska i sądownictwa).

Przy wojewodzie istniały 2 ciała kolegialne reprezentujące czynnik obywatelski:

• Rada Wojewódzka (członkowie delegowani przez samorządy powiatowe, przewodniczył jej wojewoda).

• Wydział Wojewódzki (wojewoda, 3 członków wybranych przez Radę i 2 urzędników mianowanych przez wojewodę).

Miały funkcje opiniodawcze, przy ich udziale wojewoda wydawał rozporządzenia porządkowe.

STAROSTA

• Kierował administracją powiatów.

• Podlegał służbowo wojewodzie.

• Nominowany przez ministra spraw wewnętrznych.

• Starostowie grodzcy - kierowali administracją w miastach powyżej 75tys. mieszkańców. Jedynie w Gdyni administracją powiatu miejskiego kierował (podobnie jak w stolicy) komisarz rządu.

• Był kierownikiem administracji zespolonej i przedstawicielem rządu a terenie powiatu.

4) Administracja szczególna (in. specjalna, niezespolona)

Odrębną organizację terytorialną i odrębny system organów posiadały działy administracji niezespolonej lub tylko częściowo zespolonej z administracją ogólną.

Taka administrację posiadały resorty:

• Spraw Wojskowych

• Skarbu

• Poczt i Telegrafów

• Reform Rolnych (do 1932r.)

Częściowo też:

• Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

• Przemysłu i Handlu

• Komunikacji

• Opieki Społecznej.

• Administracja wojskowa należała do dowódców okręgów korpusów, którym podlegali komendanci garnizonów i powiatowe komendy uzupełnień.

• Ministrowi Sprawiedliwości podlegali, tylko w zakresie administracyjnym:

• I prezes SN

• prezesi sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich

• prokuratorzy odpowiednich szczebli

• Administracja skarbowa I instancja - urzędy skarbowe i urzędy celne, podległe izbom skarbowym i dyrekcjom celnym.

• Ministrowi poczty podlegały dyrekcje pocztowe, a tym urzędy oraz agencje pocztowe.

• Administracja szkolnictwa dzieliła się pomiędzy 10 kuratorów okręgów szkolnych, którym byli podporządkowani obwodowi inspektorzy szkolni.

5. Samorząd terytorialny i gospodarczy

SAMORZĄD TERYTORIALNY

• Szeroko rozbudowany.

• Znaczne odrębności w poszczególnych dzielnicach.

• Miał za zadanie brać udział w realizowaniu polityki państwa w zakresie gospodarki narodowej, administracji i kultury.

• Zasady te nie weszły w pełni w życie.

• Ustawa o unifikacji systemu samorządowego ukazała się dopiero w 1933r., a więc w okresie, gdy dość wyraźnie wystąpiła tendencja do ograniczenia roli samorządu.

PODSTAWOWE CECHY:

• Dostosowanie organizacji samorządu do podziału administracyjnego kraju.

• Powierzenie funkcji uchwałodawczych samorządu wybieralnym radom.

• Możliwość łączenia się jednostek samorządowych w związki dla realizowania wspólnych celów.

• Współdziałanie organów wykonawczych samorządu powiatowego i wojewódzkiego z administracją zespoloną.

• Przekazanie organom samorządowym prawa do dysponowania władztwem administracyjnym w określonych sprawach.

Ustawa o samorządzie terytorialnym z 1933r. powołała organy samorządowe tylko na szczeblu gmin (wiejskich i miejskich) oraz powiatów.

ORGANY SAMORZĄDOWE

I. UCHWAŁODAWCZE

• W gminach wiejskich - pochodząca z wyborów rada gmina.

• W gminach miejskich - rada miejska.

• W powiatach - rady powiatowe.

II. WYKONAWCZE

• W gminach wiejskich - zarząd gminy (ławnicy i wójt).

• W gminach miejskich - zarząd miasta (ławnicy i burmistrz, w miastach powyżej 75 tyś. z prezydenta i ławników).

• W powiatach - wydziały powiatowe (członkowie wybierani przez radę, działające pod przewodnictwem starosty).

• Na szczeblu wojewódzkim samorząd utrzymał się na mocy przepisów pruskich w województwie poznańskim oraz pomorskim (sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki, starosta krajowy) oraz w województwie śląskim na mocy ustawy o autonomii Śląska (Sejm Śląski).

• W pozostałych województwach istniała namiastka samorządu terytorialnego, która obejmowała lokalne sprawy:

• kulturalne

• gospodarcze

• oświatowe

• zdrowia publicznego

w takim zakresie, w którym nie zostały przekazane administracji państwowej bądź samorządowi gospodarczemu.

• W ramach tych uprawnień organy samorządowe mogły zakładać przedsiębiorstwa użyteczności publicznej takie jak gazownie, elektrownie, zakłady oczyszczania, komunikacja miejska. Zadania te nazywano zadaniami własnymi samorządu.

• Samorząd niezależnie od tego mógł wykonywać także zadania poruczone.

• Sprawy przekazane organom samorządowym w drodze ustawy i rozporządzeń, a które podlegały administracji rządowej, administracja:

• budowlana

• przemysłowa

• dróg publicznych

• opieki społecznej

• zdrowia publicznego

• pośrednictwa pracy

Nadzór nad samorządem terytorialnym sprawował minister spraw wewnętrznych, wojewodowie i starostowie.

SAMORZĄD GOSPODARCZY

• Organizację i kompetencje uregulowały rozporządzenia prezydenta z lat 1927/28.

• Był przymusowym zrzeszeniem osób prowadzących określoną działalność gospodarczą.

• Organy samorządu gospodarczego były wyposażane przez państwo we władztwo administracyjne i brały udział wespół z władzami państwowymi w kierowaniu życiem gospodarczym kraju.

• Jednostkami organizacyjnymi tego samorządu były:

• Izby przemysłowo-handlowe

• Izby rzemieślnicze

• Izby rolnicze

• Izby wypełniały w powierzonym im zakresie funkcje państwowej administracji gospodarczej.

• Reprezentowały i broniły interesów gospodarczych ich członków.

• Zajmowały się rozwojem reprezentowanej przez siebie dziedziny gospodarczej.

• Organami uchwałodawczymi izby były zebrania radców, wybieranych przez izby oraz radcy mianowani przez właściwych resortowo ministrów.

• Organem wykonawczym byli dyrektorzy.

• Przykłady izb zorganizowanych w związki ogólnokrajowe:

• Związek Izb Przemysłowo-Handlowych.

• Związek Izb Rzemieślniczych

• Związek Izb i Organizacji Rolniczych

6. Organizacja wymiaru sprawiedliwości

6.1 Zasady, na jakich opierał się wymiar sprawiedliwości

• Zasada niezawisłości sędziowskiej

• Sędziowie są niezawiśli w sprawowaniu swojego urzędu i podlegają tylko ustawom.

• Orzeczenia sądowe nie mogły być zmieniane przez żadne inne władze niż sądowe.

• Sędzia mógł zostać pozbawiony urzędu, przeniesiony do innego sądu, przeniesiony w stan spoczynku tylko za własną zgodą, na mocy orzeczenia sądowego bądź w przypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie.

• Immunitet sędziowski

• Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928r. już tę zasadę osłabiało, przewidując możliwość przenoszenia sędziów bez ich zgody w stan spoczynku, bądź do innych sądów.

• Zasada udziału czynnika społecznego

• Przewidywała wybór sędziów pokoju oraz udział obywateli w ławach przysięgłych dla orzekania o zbrodniach. Konstytucja kwietniowa już tego zapisu nie powtarzała. W praktyce nigdy nie doszło do powołania sędziów pokoju, a sądy przysięgłych istniejące wcześniej tylko w byłej Galicji zostały zniesione w 1938r.

• Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości

• Żadna ustawa nie może zamykać obywatelom drogi sądowej.

Sądy powszechne w II RP uzyskały jednolitą organizację na podstawie prawa o ustroju sądów powszechnych z 6 II 1928r., które obowiązywać miało do 1 I 1929r. Ustawa wprowadzała:

• Podział instancyjny.

• Hierarchiczne uporządkowane.

• 4-szczeblowy system sądów i trójinstancyjny system środków odwoławczych.

SĄDY POWSZECHNE W II RP
I	Sądy grodzkie	Orzekały jednoosobowo.	Drobne sprawy cywilne i karne w I instancji	Organami tych sądów mieli być (nigdy nie powołani) sędziowie pokoju.
II	Sądy okręgowe	Formalnie miały orzekać w składzie 3-osobowym, w praktyce w wyniku braku wykwalifikowanych kadr w większości wypadków orzekały jednoosobowo.	Sądy I instancji w ważniejszych sprawach cywilnych i karnych. Rozpatrywały odwołania od orzeczeń sądów grodzkich i postanowień sędziów śledczych.	Sędziowie zawodowi.
		Sądy przysięgłych	Składały się z trybunału i ławy złożonej z 12 przysięgłych. Sędzią mógł być tylko mężczyzna w wieku 30-70 lat, posiadający pełnie praw obywatelskich, potrafiący czytać i rozumiejący po polsku.	Miały przekazywać w sprawach o zbrodnie i przestępstwa polityczne. Listy przysięgłych miały układać zarządy gmin, a spośród tej listy sąd okręgowy powoływał przysięgłych. Ława miała orzekać o winie.	W praktyce sądy te działały tylko na terytoriach byłego zaboru austriackiego (działały do 1938r).
		Sąd handlowy	Orzekały w składzie 1 sędziego zawodowego i 2 sędziów handlowych, posiadających praktyczną znajomość obrotu handlowego i zwyczajów handlowych.
	Sądy dla nieletnich	Orzekały jednoosobowo.
III	Sądy apelacyjne	Orzekały w składzie 3 sędziów zawodowych.	Sądy II instancji przyjmujące i rozpatrujące odwołania od sądów okręgowych.	Wyjątkowo (bo tylko w postępowaniu doraźnym) były one sądami I instancji.
IV	Sąd Najwyższy	Orzeczenia SN zapadały w składzie 3,5,7 lub 7 sędziów, albo też w składzie całej izby lub nawet pełnego składu SN.	Rozpatrywał on w trybie kasacyjnym odwołania od orzeczeń sądów II instancji. Orzekał w sprawach przekazanych mu przez ustawę. Czuwał nad jednością orzecznictwa sądowego.	Dzielił się na 3 izby: cywilną, karną i do spraw adwokatury. Powołany dekretem Naczelnika Państwa 8 II 1918r.

SĄDY SPECJALNE W II RP

Orzekały w sprawach:

I ściśle określonych, wyjętych spod orzecznictwa sądów powszechnych.

1. Sądy wojskowe - właściwe były osobowo dla żołnierzy, podoficerów, oficerów, a w niektórych przypadkach także dla osób cywilnych. Orzekały według wojskowych kodeksów postępowania karnego i karnego.

2. Sądy pracy - powołane zostały w 1928r. Orzekały w sprawach cywilnych wynikających ze stosunku pracy i stosunku pracy chałupniczej, a także w sprawach karnych wynikających z ochroną pracy najemnej.

Komplet orzekający składał się 1 sędziego zawodowego i 2 ławników, reprezentujących organizację prawodawców i organizację pracowników i przez te organizacje wybieranych. Funkcjonowały jako samoistne lub przy sądach grodzkich. Od ich orzeczeń przysługiwała apelacja do sądu okręgowego i ewentualnie skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego.

3. Sądy wyznaniowe działały na terenie byłego zaboru rosyjskiego i sprawowały jurysdykcję w sprawach małżeńskich dla członków poszczególnych grup wyznaniowych. Orzekały na podstawie prawa wewnętrznego danej grupy wyznaniowej, prawo to regulowało również ustrój sądów duchownych

• Dla katolików - sądy diecezjalne

• Dla ewangelików - sądy konsystorskie

• Dla prawosławnych - sądy konsystorskie prawosławne

Na pozostałych ziemiach w sprawach małżeńskich orzekały sądy powszechne.

II wynikających ze stosunków publiczno prawnych.

1. TRYBUNAŁ KOMPETENCYJNY

• Został utworzony na podstawie ustaw z 1925r. Rozstrzygał spory o właściwość pomiędzy organami władzy administracyjnej, a sądami.

• SKŁAD TK: 2 prezesów i 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek RM.

2. NAJWYŻSZY TRYBUNAŁ ADMINISTRACYJNY

• Powołany w 1922r.

• SKŁAD: pierwszy prezes, prezesi i sędziowie, których mianował prezydent po wysłuchaniu opinii premiera, spośród kandydatów przedstawionych przez sam Trybunał. Połowa kompletu musiała mieć kwalifikacje sędziowskie.

• Kompetencje dotyczyły wszystkich zarządzeń, orzeczeń i decyzji władz administracyjnych (rządowych i samorządowych) z wyjątkiem spraw z zakresu resortu spraw zagranicznych i wojskowych oraz spraw przekazanych orzecznictwu sądów powszechnych.

• Strona skarżącą mógł być każdy obywatel lub osoba prawna, której prawa zostały naruszone, bądź na którą nałożono obowiązek bez podstawy prawnej.

• Trybunał był jedynie sądem kasacyjnym. Mógł jedynie skargę oddalić lub uchylić zaskarżony akt administracyjny i przekazać do ponownego rozpoznania. Organy administracyjne wydające ponownie orzeczenie w sprawie będącej uprzednio przedmiotem skargi kasacyjnej do NTA, były związane treścią orzeczenia Trybunału.

3. TRYBUNAŁ STANU

• Złożony z 8 członków wybieranych przez Sejm i 4 przez Senat.

• Przewodniczył mu I prezes SN.

• Co najmniej połowa członków TS musiała mieć wykształcenie prawnicze.

• Cenzus wieku: 40 lat.

• Prezydent oskarżony przed Trybunałem mógł zostać skazany na konkretne kary przewidziane w ustawach karnych bądź stracić tylko urząd (Trybunał ograniczał się jedynie do orzeczenia winy prezydenta).

INNE ORGANY WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
PROKURATURA	Zorganizowana według modelu niemieckiego. Stanowiła hierarchicznie zbudowany organ państwowy do walki z przestępczością. Przewodniczył jej minister sprawiedliwości pełniący funkcję naczelnego prokuratora. Była ściśle powiązana z sądami zarówno pod względem organizacyjnym jak i funkcjonalnym. Sieć prokurator zorganizowana była od szczebla sądów okręgowych aż do Sądu Najwyższego. Przy sądach grodzkich nie miało być prokuratur, ale minister sprawiedliwości mógł ustanawiać przy nich podprokuratorów okręgowych. Z upoważnienia prokuratorów okręgowych z oskarżeniami przed sądami grodzkimi mogła występować policja państwowa, a nawet w ściśle określonych wypadkach organy administracji państwowej ogólnej.
PROKURATURA GENERALNA	Urząd powołany do obsługi prawnej Skarbu Państwa oraz instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz wszystkich zakładów finansowanych przez państwo. Utworzono ja w 1919r. Podlegała ministrowi skarbu. Zastępowała przed sądem organy państwowe i wydawała na ich prośbę opinie prawne.
ADWOKATURA	Zorganizowana na zasadzie samorządu zawodowego. Jej strukturę organizacyjną oraz prawa i obowiązki adwokatów regulowały ustawy o ustroju adwokatury z 1932r. i 1938r. oraz przepisy kodeksowe procedury karnej i cywilnej. Samorząd adwokacki zorganizowany był w izby adwokackie istniejące w okręgu każdego stanu apelacyjnego. Na czele izb istniała wybierana przez adwokatów Naczelna Rada Adwokacka.
NOTARIAT	Uregulowany prawem o notariacie z 1933.r Notariusz był osobą zaufania publicznego. Nie był funkcjonariuszem państwowym. Notariusze byli nominowani przez ministra sprawiedliwości. Nie otrzymywali uposażenia od państwa, lecz utrzymywali siebie i swoje kancelarie z opłat pobieranych przy okazji wykonywania przez nie czynności. Zorganizowani byli na zasadach samorządowych. W okręgach sądów apelacyjnych istniały posiadające osobowość prawną izby notarialne. Nadzór nad notariuszami pełnili prezesi sądów okręgowych i apelacyjnych oraz na szczeblu centralnym minister sprawiedliwości.

1. Komisja Kodyfikacyjna i jej dorobek

1. Z chwilą odzyskania niepodległości na obszarze państwa polskiego obowiązywały obce systemy prawne.

2. Władze uznały, że ustawodawstwo zaborcze obowiązuje tymczasowo. Uchylono jedynie przepisy antypolskie oraz większość przepisów antydemokratycznych.

3. Podstawowym zadaniem nowo powstałego państwa było dokonanie unifikacji i kodyfikacji prawa, spoczęło ono na sejmie. Na Sejmie Ustawodawczym zwyciężyła koncepcja utworzenia niezależnej od rządu, złożonej z fachowców Komisji Kodyfikacyjnej, której zadaniem przygotowanie projektów prawa karnego i cywilnego oraz innych projektów ustawodawczych zleconych jej przez sejm. W praktyce Komisja ograniczyła swą działalność do przygotowania projektów prawa sądowego.

4. Projekty Komisji były przekazywane ministrowi sprawiedliwości, który po wprowadzeniu do nich poprawek i uzupełnił wznosił je do sejmu jako projekty rządowe, niektóre z nich zostały wydane w formie rozporządzeń prezydenta na mocy pełnomocnictw. W czasie rządów konstytucji kwietniowej wydawano je w formie dekretów prezydenta, dzięki temu zapobiegano wnoszeniu poprawek do projektów.

5. Komisja Kodyfikacyjna została powołana ustawą z dnia 3.06.1919.

6. Skład: prezydent, 3 wiceprezydentów i 40 członków mianowanych przez Naczelnika Państwa (od 1922 przez prezydenta).

7. Pierwszym prezydentem Komisji został prof. Ksawery Fierich, a po jego śmierci Bolesław Pohorecki.

8. W jej skład weszli najwybitniejsi teoretycy prawa i przedstawiciele zawodów prawniczych.

a) kodyfikacja prawa karnego i postępowania karnego

• Główną role odegrali profesorowie Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski oraz sędziowie Aleksander Mogilnicki i Stanisław Emil Rappaport.

• W pracach uczestniczyło wielu prawników i specjalistów z innych dziedzin - np. lekarzy-psychiatrów, psychologów.

• Ostateczny projekt przyjety został 14 IX 1931.

• Stał się obowiązującym prawem w 11 VII1932.

• Równolegle do opracowania projektu kodeksu karnego prowadzone były prace nad przygotowaniem kodeksu postępowania karnego (1928). Podkomisja złożona była z A. Mogilnickiego, S.E. Rappaporta.

1. kodyfikacja prawa cywilnego i postępowania cywilnego

Dużo większe trudności napotkały prace nad kodyfikacją prawa cywilnego.

Przygotowano przepisy, których zadaniem było rozstrzyganie kolizji miedzy różnymi systemami prawa prywatnego (zawarto je w projektach prawa międzynarodowego prywatnego i prawa prywatnego międzydzielnicowego).

• Prawo patentowe (1924)

• Prawo wekslowe i czekowe (1924)

• Ustawa o prawie autorskim (1926 F.Zoll).

• Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (1926).

• Kodeks handlowy (1933)

• Kodeks zobowiązań (1933)

Prace nad kodyfikacją osobowego prawa małżeńskiego zostały zakończone w 1929. Projekt ten traktował małżeństwo jako instytucje świecką, której regulacja powinna być jednolita dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich wyznania.

• Przewidywał możliwość zawarcia małżeństwa zarówno przed urzędnikiem stanu cywilnego jak i duchownym odpowiedniego wyznania.

• Dopuszczał możliwość rozwiązania małżeństwa przez rozwód (krytyka Kościoła).

Prace dotyczące majątkowego prawa małżeńskiego, zakończyły się opublikowaniem projektu, który zrównywał sytuację małżonków w zakresie stosunków majątkowych, prace nad projektem przeszkodziła wojna.

• Ze względu na postępowanie i oryginalne rozwiązanie wywołał żywą dyskusję.

Kodeksu postępowania cywilnego został wydany w 1930,z mocą obowiązującą od 1933.

Nie zakończone zostały prace nad kodyfikacją prawa rzeczowego oraz spadkowego.

Profesorowie: Ernest Till, Roman Longechamps de Berier, Aleksander Doliński, Kamil Stefko.

Komisja Kodyfikacyjna położyła ogromne zasługi w tworzeniu polskiego systemu prawa karnego i cywilnego, jej projekty cechował wysoki poziom wiedzy prawniczej i techniki legislacyjnej oraz oryginalność wielu rozwiązań konstrukcyjnych.

Odrębną organizację władz wojewódzkich posiadało województwo śląskie i Warszawa.

Województwo śląskie - status autonomiczny przyjęty w 1920r. w okresie walk o przynależność państwową Górnego Śląska. Istniał tam kolegialny organ Śląska: Rada Wojewódzka, w składzie: wojewoda, wicewojewoda i 5 członków wybranych przez Sejm Śląski. Była kolegialnym organem administracyjnym.

Warszawa - szefem administracji ogólnej był komisarz rządu, który kierował administracją ogólną za pośrednictwem starostów grodzkich i magistratu Warszawy, który jako organ wykonawczy samorządu wykonywał część zleconych mu zadań administracji rządowej.

---