67435 ScannedImage 45

mówimy o ułożeniu właściwych stosunków między Narodem a Kościołem, między Państwem a Kościołem w naszej Ojczyźnie¹.

' Struktura wierzeń i praktyk polskiego katolicyzmu ukształtowała się w większości w okresie kontrreformacji i pozostała prawie niezmieniona aż do dzisiaj². Do najistotniejszych jej cech należą:

•    Publiczny, uroczysty i w dużej mierze sakromagiczny charakter typowych polskich obrzędów religijnych: pielgrzymek (do Częstochowy), procesji (w święto Bożego Ciała) i widowisk pasyjnych (w Kalwarii Zebrzydowskiej)³.

•    Silnie scentralizowana hierarchiczna struktura Kościoła, na szczycie której stoi prymas, występujący w wyjątkowej podwójnej roli głowy polskiego Kościoła i interreksa, co stanowi symboliczny wyraz jedności Ko-

_v ścioła i narodu⁴.

•    Znacząca pozycja duchowieństwa, które posiadając autorytet i wpływy w skali niespotykanej chyba w całym katolickim świecie, pełni funkcje kapłańskiego i sakramentalnego pośrednika między sacrum a profanum oraz między Bogiem a wiernymi polskiego Kościoła, ale także występuje w roli mediatora, przedstawiciela i przewodnika wspólnoty w sprawach społecznych⁵.

•    Kult maryjny i dwa najbardziej reprezentatywne miejsca kultu pol

skiego katolicyzmu: Częstochowa i Kalwaria. Zwłaszcza klasztor jasnogórski w Częstochowie pełni funkcję narodowego sanktuarium polskiego katolicyzmu i symbolicznej twierdzy narodu przeciwko obcym najeźdźcom. Obraz Czarnej Madonny kojarzony był przez lata z historyczną, zbiorową pamięcią o cierpieniu, oporze i ostatecznym triumfie narodu.    J

Matka Boska Częstochowska stała się szczególnie sugestywnym symbolem narodowego i katolickiego oporu wobec władzy komunistycznej, kiedy, po zwolnieniu z internowania, kardynał Wyszyński wezwał Kościół i naród do realizacji programu maryjnego, który obmyślił w okresie odosobnienia. Obejmował on ponowne zawierzenie narodu Królowej Polski w 1956 roku, w trzechsetną rocznicę ślubów złożonych przez króla Jana Kazimierza, coroczne śluby w okresie Wielkiej Nowenny, zakończonej uroczystymi obchodami Tysiąclecia Chrztu Polski w 1966 roku oraz coroczne procesje kopii Obrazu Jasnogórskiego do wszystkich miast Polski, zwieńczone obchodami dziewięćsetnej rocznicy męczeńskiej śmierci św. Stanisława w 1979 roku.

Wszelkie próby władz polskich zmierzające do powstrzymania lub osłabienia manifestacji religijnych poprzez organizowanie równoległych obchodów o charakterze świeckim kończyły się fiaskiem. Raz po raz siłę

169

1

   Micewski, Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu, s. 334. Zob. też Stefan Wyszyński, A Freedom Within: The Prison Notes, New York 1983; tenże, Kościół w służbie Narodu, Poznań 1981. Jak w każdej wypowiedzi o znacznym nacechowaniu retorycznym, liczy się przede wszystkim nie to, czy jest ona prawdziwa, ale czy odnosi zamierzony skutek. Żaden hiszpański kardynał nie mógłby wygłosić takiego kazania, a jeśliby to uczynił, odniosłoby ono odwrotny ideologiczny skutek do zamierzonego. Istnieje dość dowodów na to, że do większości Polaków retoryka ta przemawiała lepiej od retoryki władzy komunistycznej, a właśnie te dwa idiomy publiczne i te dwie propozycje ideologiczne konkurowały ze sobą niepodzielnie w latach sześćdziesiątych XX wieku w Polsce. Zdaniem tak wnikliwego i bezstronnego obserwatora jak Adam Michnik, „wielkość Wyszyńskiego polegała na tym, że umiał on bezbłędnie przejrzeć naturę komunizmu i przyjąć wobec niego błyskotliwą strategię oporu. Pod tym względem kardynał był nadzwyczaj nowoczesny. Nowoczesność działania szła jednak w parze z anachroniczną retoryką i doktryną. Był to antykomunizm konserwatysty”. Adam Michnik, The Church and the Left, Chicago 1993, s. XIII-XIV. II wydanie w języku polskim Kościół, lewica, dialog. Warszawa 1998.

2

   Karo! Górski, Uhistoire de la spiritualite polonaise [w:] Poland’s Millenium of Catholicism, Lublin 1969; Jerzy Braun, A Thousand Years of Christianity n Poland [w:] Poland in Christian Civilization, London 1983; Stefan Czarnowski, Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego [w:] Dzieła, t. 1, Warszawa 1956, s. 88-107; W. I. Thomas, Florian Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, Warszawa 1976; „Social Compass” 15, nr 3-4 (1968) (numer specjalny poświęcony Polsce, zawierający teksty J. Majki, W. Zdaniewicza, W. Piwowarskiego i in.).

3

   Ruben Cćsar Femandes, Images de la Passion: Ueglise Catholiąue au Bresil et en Pologne, „Esprit”, December 1987.

4

   Polski Kościół katolicki, bardziej niż jakikolwiek inny Kościół katolicki na świecie i w przeciwieństwie na przykład do Kościoła brazylijskiego, posiada niemal idealną stoż-

kowatą strukturę. Na jej szczycie znajduje się wyższa hierarchia duchowna, skupiona wokół prymasa, w środku umieszczona jest solidna struktura duchowieństwa - 245 księży przypadających na jednego biskupa i 1860 mieszkańców przypadających na jednego księdza - na dole zaś potężna podstawa, tworzona przez laikat w znacznym stopniu pozbawiony autonomii. Zob, Femandes, Images de la Passion, op. cit.

5

Władysław Piwowarski, The Image of the Priest in the Eyes of Parishioners in Three Rural Parishes, „Social Compass” 15, nr 3-4 (1968); Bohdan Cywiński, Myśli o polskim duszpasterstwie, „Znak” 23, nr 204 (1971).