87772 skanuj0085 (29)

Epoka piśmienna doba śrcdniopolska

166 Wick XVIII w całej Europie stał pod znakiem dominacji języka i kultury francuskiej. Francuskie wzory literackie i artystyczne zaczynały przenikać do Polski już w poprzednim stuleciu (Morsz-tynowski przekład .Qyda w 1661 roku), jednak czasy saskie opóźniły wpływy francuskie w zakresie wyższej kultury; dojdą one-do głosu dopiero za panowania Stanisława Augusta. Jednak francuski wraz z niemieckim był używany na dworze nie znających polskiego Wcttynów i stąd promieniował na dwory .magnackie (Sułkowscy, Mniszchowie); Powszechna stała się znajomość francuszczyzny wśród kobiet ze sfery magnacko-arystokratycznej. Przenikała ona także do kręgów duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów i pijarów: oba zgromadzenia wprowadziły francuski do programów nauczania swych kolegiów. W 1736 roku z fundacji Augusta Mocnego powstała katedra języka francuskiego w Akademii Krakowskiej. Na rynku księgarskim pojawiły się francuskie gramatyki i słowniki. Rodząca się moda francuska była wciąż jednak elitarna, toteż i zapożyczenia dotyczyły wciąż tych samych dziedzin życia: awangarda, aryjergarda, debosz «hu!anka», frak, fryzy jer, garnizon, kadet, kar esy, kornet «podchorąży», palet «przydział kwatery». rtjż «barwiczka» itd.

Francuskie wpływy językowe osiągną szczytowe nasilenie w drugim półwieczu doby nowopolskiej.

Już od XIV wieku na Rusi Czerwonej i przyległych częściach Wołynia i Podoła polszczyzna zaczęła się nawarstwiać na miejscowe, ruskie podłoże językowe. W wieku XV wskutek unii z Litwą język polski zaczął przenikać na rozległe, w ogromnej większości ruskie, terytorium Wielkiego Księstwa. W miarę jak zacieśniały się wzajemne związki Litwy z Koroną, nasilały się na obszarze Wielkiego Księstwa wpływy polskiej kultury. Górne warstwy (mag-nateria, bogatsza szlachta) ludności Księstwa stosunkowo szybko się polonizowały. Po unii lubelskiej południowca część Wielkiego Księstwa weszła w skład Korony i tym samym zacieśniła związki z ziemiami etnicznie polskimi. Naturalnym i nieuchronnym skutkiem tego stanu rzeczy były wzajemne polsko-ruskie -wpływy językowe. Zapożyczenia ruskie przenikały do polszczyzny kresowej (na Rusi Czerwonej) już w XIV-XV wieku. W wieku XVI, a jeszcze wyraźniej w XVII, zaczęły się one upowszechniać na całym polskim obszarze językowym. Z licznych ruskich pożyczek wyrazo-

wych doby średniopolskiej wymienimy tytułem przykładu kilka- 167 dziesiąt najpopularniejszych: balamut^carjub carz, chata_s chłystek, chwast «ogon», czeremcha, czerep, czereśnia, czupryna, czupurny,. dereń, dubas «rodzaj łodzi»_% duhy_ «brednic», durną ymyśl», hałas, hałastra, haratać, harmider, harować, hodować, hodowla, holoble, hołota, hołubiec, hołysz, hoży, hreczkjL hulać, hulaka, hultdj, hurmem, jar, kaczan «głąb, ogryzek», kolasa, krynica «źródło», manowce, mołodyca «dzicwezvna». niolęiec <<młodzieniec». morda, muzyk «chłop», nahajka, odzież, pohaniec «poganin». prażnik «świę-to. odpust». pwfcz «bicz», rohatyna «\vłócznia», subiekt, serdak, siromacha «nędzarz», skomoroch «niedźwiednik», sobaka «pies (i wyzwisko)», tuman «obłok», wereszczaka «potrawa ze sloniny>>, wertepy, znachoy itp.

W większości za pośrednictwem ruskim przenikały także do polszczyzny od XVI wieku liczne zapożyczenia wschodnio (orientalne), głównie z języków tureckich grupy kipczackiej (mÓwTirnimi Tatarzy dobrudzcy, białogrodzcy, budziaccy i krymscy, a także Tatarzy polscy, osiadli głównie w Wielkim Księstwie Litewskim, Karaimowic i - oprócz ormiańskiego, a potem polskiego — Ormianie polscy, zamieszkujący kresy południowo--wschodnie od Podola po Zamość). Zdarzały się i bezpośrednie zapożyczenia z języków tureckich, nioktórcj^uręyzmy dostały się do polszczyzny przez węgierski, jednak większość przeszła przez pośrednictwo ruskie:.basza*, baszłyk «kaptur na głowę», bazar targowisko^ bisurman(in) «muzułmanin», boĘatyr (później bohater), buhaj, bukłak, buława.''burka,, buzdygan «oznaka godności oflcer-skiej», chan, czausz «poseł sułtański». dziryt «rodzaj oszczepu», dżuma, hajdamak(a) «rozbójnik»,.haracz, horda!orda «\vojsko tatar-skic», janczar, jasiek «mała podusżka», jasyr «niewola: niewolnicy», juki, kaftan, kajdany, kaleka, kedeta, kałauz «przewodnik», kańczug «hicz», kapciuch «woreczek na tytoń», kary «czarny (o koniu)», kobierzec, koczować, kołczan, kołpak, korbacz «bicz», kotara «pier-wotnie: namiot polowy», kurhan, murza «szlachcic tatarski», musz-tuluk «podarek», sajdak, suhak «rodzaj antylopy żyjącej na Ukrainie i Podolu», surma, sarajfseraj «pałac sułtański», szarańcza, szarawary, tapczan, torba, wataha, wojłok itp. Niektóre z tych wyrazów' już na gruncie tureckim były zapożyczeniami, np. bohatyr -z perskiego, a tapczan — aż z chińskiego.