23 (397)

138 Tomasz Lisowski

charakter Pieśni, nie ulega kwestii, ż.e cerkiew można traktować jako wyraz o pewnym walorze stylistycznym, poetyzm. Po drugie zaś cerkiew u Szymona Krofeya, kaznodziei luterąńskiego¹, wcale nie wykluczone, że z powodów ideologicznych zastąpiła kościół. Przecież rok wydania Duchownych pieśni (1586) to czas nasilonych polemik ideowo-religijnych². Można więc przypuszczać, że dialek-talna, słowińska cerkiew wypiera w polskim przekładzie kancjonału Marcina Lutra, fundatora protestantyzmu, nie akceptowany ze względów doktrynalnych kościół.

O tym, że cerkiew 'ecclesia' w XVI w. jest przede wszystkim jeszcze polskim regionalizmem (w przekroju chronologicznym zaś archaizmem) przekonuje fakt, że w tekstach z tego stulecia w zasadzie tego wyrazu nie używa się na oznaczenie 'zgromadzenie chrześcijan prawosławnych’. SPXVI przykłady takiego zastosowania cerkwi odnotował tylko w ActReg (1588), np.:

(...) szkody, które by się (...) Kościołowi albo Zborowi i Cerkwi stały (...) nagrodzone być mają.

Jednoznaczne uwypuklenie odrębności doktrynalnych, co ma istotne znaczenie w tym prawniczym tekście, gwarantuje tylko cerkiew, której nowe znaczenie ujawnia się w zestawieniu z rzeczownikami w wyniku polemik religijnych nacechowanymi doktrynalnie - zborem i kościołem. Poza tym wyznawców prawosławia określa się rzeczownikiem kościół³, najczęściej jednak z przydawką zawęża-jącą jego zakres - kościół grecki, moskiewski, wschodni, np.:

(...) dysputacyja miedzy łacińskim a greckim Kościołem o pochodzeniu Ducha Św. ReszPrzes; Grekowie i wschodne Kościoły (...) były jemu posłuszne. SkarJedn; (...) uważyż jako nędzne są (...) ony Kościoły moskiewskie (...) SkarJedn.

Podobnie nieliczne są szesnastowieczne użycia cerkwi w znaczeniu 'templum’. Poza wyspomnianymi przekładami Psałterza cerkiew 'templum' pojawia się w niektórych tekstach polskich z tego stulecia jako element kolorytu lokalnego Rusi (StryjKron, KochJez). Cerkiew znaczy tu tyle, co 'świątynia obrządku wschodniego’ lub raczej 'świątynia chrześcijańska na Rusi, czyli prawosławna ’, np.:

Leżałeś w Michajłowie potym, kędy była Archanioła świętego cerkiew Michaiła. KochJez; (...) wjechał w zamek moskiewski (...), tam w cerkwi Dymitra, Wielkiego Księdza Moskiewskiego przywitał. StryjKron.

W tym wypadku mie można mówić o archaizmie, ale raczej o ciągle jeszcze okazjonalnej, uwarunkowanej funkcjonalnie pożyczce semantycznej z języka ruskiego. Z czasem tak rozumiana cerkiew upowszechni się w polszczyźnie jako główne określenie świątyni prawosławnej. Szesnastowiecznym zwiastunem takiego stanu rzeczy może być kontekst ze wspomnianego już wcześniej tekstu prawniczego (synonimem określenia prawosławny jest tu jeszcze wciąż przymiotnik ruski):

(...) kto by kościoły katolickie, zbory ewangelickie, cerkwie ruskie (...) gwałtownie nachodziły (!) (...) ActReg.

Jednak w ciągu XVI w. w powszechnym użyciu na oznaczenie świątyni prawosławnej pozostawał kościół (SPXVI podaje 32 przykłady użycia kościoła w tym znaczeniu bez dodatkowych określeń⁴), występujący często ze wspomnianym przymiotnikiem ruski:

Kościół na zamku Preczystej umurowany, insze z drzewa, na przedmieściu klasztorów dosyć spustoszonych (...) BielKron; Przyjechał potym król Władzisław do Rusi, a w ten czas dał kościoł ruski z zamku przemyskiego na dół znieść. BielKron.

32

1

   Kamińsk a. O języku Szymona Krofeya cz. 1 s. 127.

2

   K. G ó r s k i. Zagadnienia słownictwa reformacji polskiej. W: Odrodzenie w Polsce. T. 3: Historia języka. Cz. 2. Pod red. M. R. Mayenowcj, Z. Klemensiewicza. Warszawa 1962 s. 257.

3

   Na przykład: Dlategoź na tak prawie stracone kościoły oglądać się tobie, zbawienia pragnącemu nie trzeba. Acz mam nadzieję, iż Moskwa przyść ku takiemu zbawiennemu zjednoczeniu może. SkarJedn.

4

Por. też: Karpiuk, jw. s. 130.