28 (656)

62 Pojęcia i ich rozwój

kognitywnej, m. in. w metaforycznej koncepcji pojęć rozwiniętej przez Lakoffa i Johnsona (1988, 1999), z którą podejmujemy dyskusje w następnym rozdziale tej pracy.

Druga, uzupełniająca pierwszą, teza (Mandler, 2000) zakłada rozróżnienie dwóch systemów kategoryzacji, które funkcjonują już w pierwszym roku życia: percepcyjnego i pojęciowego. Kategoryzacja percepcyjna ma charakter niepo-jęciowy i modułowy: jest wynikiem działania automatycznych procesów odbioru informacji zmysłowej, nie podlega wpływom wyższych procesów umysłowych i opiera się na analizie podobieństw. Kategoryzacja percepcyjna daje w wyniku zestaw prototypów lub schematów do rozpoznawania wzorców. Kategoryzacja pojęciowa, wbrew standardowemu empirystycznemu modelowi, nie powstaje poprzez wzbogacenie kategoryzacji percepcyjnej o bardziej abstrakcyjną (a więc później osiągalną) informację. Kategoryzacja pojęciowa to wynik przypisania obiektom ról w schematach obrazowych. Na przykład obiekty stanowiące przedmiot schematu ruchu samoistnego (bez zewnętrznej przyczyny) mogą odpowiadać „protokategorii” zwierząt. Kategorie tego systemu są podstawą dokonywania wnioskowań indukcyjnych. Mandler i McDonough (1996,2000; Mandler, 2000) przeprowadziły serię badań, w których pokazały, że w drugiej połowie pierwszego roku życia dzieci różnicują takie ogólne kategorie, jak zwierzę (włączając ssaki, ptaki i ryby), czy pojazd (włączając tak różne obiekty, jak samochód motocykl, samolot i podnośnik widłowy), przy czym przejawem tego różnicowania jest działanie wykonywane na obiekcie (a raczej jego realistycznym małym modelu): wcześniej dotykanie (kolejność dotykania obiektów wskazująca na ich grupowanie), później imitowanie prostych czynności (np. „otwierania” kluczem i pojenia). Wykonywanie przez dziecko takich czynności na obiektach innych, niż demonstrowane przez eksperymentatora, może świadczyć o myśleniu indukcyjnym opartym na kategorii. Nawet w najtrudniejszych warunkach eksperymentalnych, kiedy eksperymentator demonstrował dziecku czynność na obiekcie z niewłaściwej kategorii (np. traktor był pojony), w fazie testowej dzieci w wieku 9-12 miesięcy imitowały tę czynność względem większości obiektów z właściwej kategorii (tu: zwierząt), a rzadko z kategorii niewłaściwej, nawet jeżeli obiekt posiadał mylące cechy (np. samolot z namalowaną na dziobie paszcza tygrysa). Dzieci posługiwały się przy tym kategoriami ogólnymi, nie różnicując pomiędzy różnymi kategoriami zwierząt lub pojazdów. Zdaniem Mandler, dowodzi to odrębności kategoryzacji percepcyjnej i pojęciowej, między innymi dlatego, że na poziomie percepcyjnym rozróżnienie poszczególnych

Lilegorii poziomu podstawowego nabywane jest dużo wcześniej, jak pokazują na przykład przytoczone wyżej badania Behi-Chadhy (1996).

Koncepcję równoległego funkcjonowania kategoryzacji percepcyjnej i pojęciowej sugeruje również Keil z współpracownikami (1998). Jednakże, w odróżnieniu od Mandler, tak Keil i in (1998), jak i Carey (2000), wątpią, aby kategoryzacja pojęciowa mogła być wyprowadzona z abstrakcji opartej na doświadczeniu percepcyjnym. W hybrydowym modelu kategoryzacji Keila i in., oparte na podobieństwie reprezentacje percepcyjne funkcjonują samodzielnie tylko w tych dziedzinach, w których brak dostatecznie rozwiniętych niezależnych struktur teore-tyczno-pojęciowych, które (gdy zostaną wykształcone) przejmują kontrolę nad reprezentacjami percepcyjnymi. Carey (2000) zwraca uwagę, że założenie czysto percepcyjnego źródła schematów obrazowych powoduje, że ponownie mocy nabiera argument, którego Mandler użyła oddzielając kategoryzację percepcyjną i pojęciową: w dostępnych danych rozwojowych brak jakiejkolwiek wyraźnej cezury wyznaczającej moment pojawienia się pojęć. Zdaniem Carey, co najmniej rozróżnienie obiektów ożywionych i ciał fizycznych musi mieć wrodzone podstawy, powiązane ze wzorcami związków przyczynowych. Tak czy inaczej, prace Mandler i McDonough wykazują, że wczesne pojęcia zorganizowane są w dziedziny - pewne podstawowe rozróżnienia mitologiczne pojawiają się już w pierwszym roku życia (bez względu na to, jakie jest źródło tych rozróżnień).

2.5,2. Naiwne teorie i dziedziny pojęciowe

Jak napisaliśmy w r. 1., określenie „naiwna” („prywatna”, „dziecięca” itp.) teoria, jak większość tego typu terminów, niesie raczej rodzinę znaczeń, różniących się częściowo, w zależności od tego, czy badanie dotyczy dorosłych, czy rozwoju, albo co jest przedmiotem „naiwnej teorii” itd. Ich wspólnymi składnikami jest określenie ontologii teorii (kategorii zjawisk do których teoria może być stosowana), reguł przyczynowych i praw w kategoriach których teoria wyjaśnia wchodzące w jej zakres zjawiska oraz reguł potwierdzania i odrzucania teorii.

Dziecięca ontologia i koncepcja przyczy nowość i

Przedstawiając współczesne koncepcje dziecka jako „naukowca”, warto nawiązać do tego, jakie koncepcje ontologii, epistemologii i reguł wyjaśniających przypisywał dzieciom w stadium przedoperacyjnym (1,5-7. rok życia) Piaget (1936).