2 (2491)

U) Kształtowanie się najważniejszych narodowych modeli administracji pi/ewaźał na kontynencie europejskim w XVII i XVIII w. Tradycje monarchii absolutnej istotnie zatem zaważyły na kształcie instytucji publicznych Francji,

: Jn min czy 1 liszpanii. Jeżeli przyjąć podział tradycji ustrojowych, a w rezultacie I uhm politycznych i administracyjnych, na statocentryczne (wychodzące od pań-i • .1 podstawowej formy organizacji społecznej, także z tego powodu będącego

i ..... i pi .iwa), socjetocentryczne (gdzie państwo traktuje się jako formułę samo-

"i nn. .h |i obywatelskiej) oraz nomocentryczne (gdzie podstawowym punktem '•dnu .iniia jest prawo ujmowane jako twór autonomiczny)¹⁴, wymienione pań-.! .1 viaz z wieloma innymi państwami kontynentu europejskiego, kontynuują • lo d r. hadycje statocentryzmu.

< łsiemnastowieczne republiki, będące w dzisiejszym rozumieniu i republikami i monarchiami, stanowiły zjawisko dość wyjątkowe, a do tego były one bardzo iń/nicowanc. Obok republik w naszym rozumieniu - jak Wenecji, kantonów • ajc ni skich czy też stanów Ameryki po proklamowaniu w 1776 r. niepodległości oi.iz u h federacji w postaci Stanów Zjednoczonych Ameryki, powstałej w 1787 r. -,i u piibliki uznawano Anglię (od 1707 r. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytami). Szwecję (zwłaszcza w tzw. okresie wolności, to jest w latach 1720-1772), jak iownicż polsko-litewską Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Pojęcie „republika” w d/isicjszym rozumieniu zaczęło się upowszechniać dopiero po proklamowaniu u publiki we Francji, w czasie Wielkiej Rewolucji, w 1792 r.; była to, jak się okazało,

I Republika Francuska (trwająca do 1799/1804), po której następowały kolejne republiki: II (1848-1851/1852), III (1875-1940/1946), IV (1946-1958) i wreszcie ■ d lunlnn V Republika, istniejąca od gaullistowskiej konstytucji 1958 roku. Republi-kanizm francuski, należy zauważyć, kształtował się na bazie tradycji monarchii absolutnej, podczas gdy republikanizm amerykański miał za punkt wyjścia szczególny ropublikanizm angielski.

Jest oczywiste, że osiemnastowieczne republiki różniły się również ustrojem społeczno-ekonomicznym. Wenecja, nasza Rzeczpospolita czy Szwecja reprezentowały, dwie ostatnie mimo pewnych reform społecznych przeprowadzanych w nich na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII stulecia, porządek feudalny, podczas gdy Wielka Brytania, a tym bardziej Stany Zjednoczone i Francja, począwszy od rewolucji, miały charakter państw wczesnokapitalistycz-nych. Fakt ten nie miał jednak większego wpływu na różnice, jakie wystąpiły w odniesieniu do administracji publicznej - poza sferą kulturowych uwarunkowań działalności administracyjnej: biurokratycznych we Francji, opartych na zmyśle przedsiębiorczości w republikach zarazem tradycyjnych i kapitalistycznych, czy też wiążących się po prostu z potrzebą partycypacji w sprawowaniu władzy publicznej.

Nie wszystkim spośród europejskich państw XVIII w. było dane kontynuował w dobie późniejszej rozwiązania administracyjne przyjęte w epoce Oświc cenią Nad iom / państw, jal Wenecja, przesiały w ogoli istnie/ inne, jak Boiska, i ,i ■ < i" o z ni I- n¹. ly / mapy I i tropy, by od i od/ii su, w nowycli uwai unkowuniach 31

I. Zagadnienia ogólne

instytucjonalnych. Rosja, po rewolucji 1917 r., starała się - nie bardzo zresztą skutecznie - odizolować od dawnych tradycji caratu, do których otwarcie mogła nawiązywać dopiero w lalach dziewięćdziesiątych XX stulecia. Niemcy, podzielone na okoto trzysta jednostek państwowych (z których najsilniejsze były Prusy i Austria), w XIX w. weszły w okres jednoczenia, który doprowadził do stworze uia z ich większej części państwa o charakterze złożonym, dziś w postaci Repu Miki Federalnej Niemiec.

Tym niemniej, poza - i to tylko po części oraz przejściowo - Rosją oraz poza Polską, wszystkie wielkie państwa wieku Oświecenia mogły później kontynuował , i co więcej, kontynuowały, w dziedzinie administracji publicznej rozwiązania pi -\ jęte w XVIII w. Poza Szwecją, są to zresztą wciąż wielkie mocarstwa. Najwa/uu i •.ze współczesne narodowe modele administracji publicznej mają zatem swe /mdl" w epoce Oświecenia - i dlatego od tej epoki należy zacząć ich analizę.

Nie można przy tym pominąć spostrzeżenia, że również w epoce ()s\\ m. hm ukształtowały się różne podejścia do zagadnienia dostosowywania admimsti.i. p publicznej do potrzeb danego czasu - dziś stanowiące istotny element kuliui politycznej i administracyjnej poszczególnych krajów.

Oświecenie angielskie, a za nim amerykańskie, opierało się w dużej mn-i /< na empiryzmie i pragmatyzmie, czyli, w sferze metodologii, na rozumowaniu indukcyjnym, a w sferze praktycznej - na wychodzeniu od doświadczeń praklyi, nycli. Oznaczało to, iż instytucje publiczne dostosowywano do potrzeb danego i /asu w drodze reform o charakterze najczęściej modernizacyjnym, a tylko czasem podejmowanych na poziomie mechanizmów zarządzania sprawami publicznymi (typologię reform administracyjnych, z zastosowaniem tych terminów, przedstaw i my w rozdziale XI).

Natomiast w myśli oświeceniowej we Francji i w Niemczech dominował wątki racjonalizmu, w znaczeniu przeciwstawnym empiryzmowi. Uznawano ulem, że wiedzę o świecie uzyskuje się głównie dzięki czystemu rozumowi poszukującemu praw wynikających z natury, na zasadzie dedukcji bez poti/eh, odwoływania się do doświadczenia. Podejście takie pozwalało tworzyć konstiul i |i idealnych rozwiązań politycznych i administracyjnych, opartych na nal a a. h piawa natury, które to rozwiązania, jak wierzono, nie tylko można, ale i iial«•. 11>• n idać w życie. Jego konsekwencją było programowe zrywanie z przcs/ln., i_M i ilu i' myśli anglosaskiej, i chęć dokonania jednorazowej wielkiej lianshiimai p ■ celu wprowadzenia jedynie słusznych rozwiązań.

We Francji, próbę dokonania takiej transformacji podjęto w okiesir Wi< II i.| pewolneji, wprowadzając nawet, by odciąć się od dawnego ustroju, nowy I al. u dat/ Próba okazała się skuteczna, gdy idzie o instytucje społeczne Wieli a I'.

'v.ilm ja Fiancuskn, zapoczątkowana w I /HU i,, była przede* wszysll im irw olu. |.| polei zną i polityczne, te ostatnie w tym sensie, że mimo częstej zmiany lotni I on .fytucyjnyrh powiol do absolutyzmu stal się już niemożliwy. W d/ied nm .oliniiuii.it 11 pul >1 o /1 u-1. pil- u, okazało, dokonano |ednal/e nu liaitsloi mai )i Im jedynie nu joiiali/.u p ro/wtą/aii ul .ztaltowanyi h pized rnwolut m

1

'/» i ii