30 (634)

winięte w wysokim stopniu, są one nazywane mistrzostwem pedagogicznym. Składa się na nie zarówno bogata wiedza, jak i umiejętność jej przekazywania uczniom oraz rozbudzania ich zainteresowań.

Jedną z pozytywnych cech osobowości nauczyciela jest życzliwa postawa wobec uczniów. Dostarcza ona modeli prospołecznego zachowania się, sprzyja zaspokajaniu potrzeb uczniów, wpływa na wytworzenie się atmosfery współpracy i współdziałania.

Nauczyciel przestaje nieraz odnosić się życzliwie do uczniów, gdy ich zachowanie się nie jest poprawne, gdy nie wywiązują się oni należycie ze swych obowiązków, gdy przeszkadzają w prowadzeniu lekcji lub dopuszczają się innych wykroczeń. W sytuacjach tych wykazuje nieraz nadmierną surowość, stawia liczne oceny niedostateczne, stara się ośmieszyć niezdyscyplinowanych lub poniżyć ich w inny sposób, przejawiając w ten sposób brak panowania nad własnymi emocjami, co oddziałuje niekorzystnie na atmosferę współżycia społecznego w klasie szkolnej.

Dodatni wpływ wychowawczy ma sprawiedliwie postępowanie nauczyciela. Przejawia się ono w obiektywnych, należycie uzasadnionych ocenach, jednakowym traktowaniu wszystkich uczniów, unikaniu faworyzowania niektórych z nich ze względu na kontakty osobiste łączące nauczyciela z rodzicami, ich pozycję społeczną lub zajmow^rane stanowisko.

Przeciwieństwem sprawiedliwego traktowania wszystkich uczniów' jest faworyzowanie przez nauczyciela tylko niektórych, zapewnianie im szczególnych przywilejów, zwalnianie z uciążliwych obowiązków. Pozostali uczniowie czują się wtedy pokrzywdzeni, odnoszą się niechętnie do uprzywilejowanych kolegów, co powoduje osłabienie lub zanik więzi grupowej.

Z. Zaborowski wyróżnia sprawiedliwość zewnętrzną i wewnętrzną. Pierwsza przejawia się w działaniu, w obiektywnym ocenianiu innych ludzi, ich cech osobowości oraz sposobu postępowania, druga polega na prawidłowej samoocenie własnej osoby, na „uczciwości wobec siebie”. „...Jednostka sprawiedliwa wewnętrznie posiada standard bycia sprawiedliwym w stosunku do siebie, tzn. niezniekształcania swoich przeżyć, pragnień, uczuć, trafnego wyjaśniania własnych zachowań, ich •motywów oraz trafnej i rzetelnej oceny własnych cech... Zachowanie jednostki sprawiedliwej wewnętrznie nie będzie miało na celu pod-

wyższanie swojej wartości, prezentacji siebie jako lepszego lub gorszego, niż się jest w rzeczywistości, wprowadzania innych w błąd”.¹

Podstawą sprawiedliwości wewnętrznej jest zdrowa samoświadomość. Polega ona na trafnym odbieraniu i prawidłowym przetwarzaniu informacji pochodzących ze świata zewnętrznego, na uświadamianiu sobie sposobu spostrzegania i oceny własnej osoby przez otoczenie.

Teorię sprawiedliwości Z. Zaborowskiego można odnieść do interakcji nauczyciela z uczniami. Uwzględniając założenia tej teorii, można przypuszczać, że sprawiedliwie będzie postępował z uczniami ten nauczyciel, który ma zdrową samoświadomość, przejawiającą się w prawidłowym ocenianiu swych zalet i wad, w poprawnym uświadamianiu sobie swoich uczuć, myśli, pragnień, postaw. Brak zdrowej samoświadomości oraz związanej z nią sprawiedliwości wewnętrznej i zewnętrznej może na przykład sprawiać, że nauczyciel lekceważący swe obowiązki zawodowe, jest agresywny i skłonny do konfliktów, zarzuca uczniom nieuzasadnione ich postępowaniem lenistwo, brak karności i zdyscyplinowania.

Nauczyciel powinien dostarczać uczniom wzorów uczestnictwa w różnych formach aktywności. Pozytywną wartość wychowawczą mają one wtedy, gdy nie ograniczają się do deklarowania określonych poglądów lub postaw, lecz przejawiają się w działaniu skutecznym, a przy tym przynoszącym określone korzyści społeczne. Nie wywierają natomiast korzystnego wpływu wychowawczego modele zachowania się nauczyciela podejmującego zbyt liczne zadania, których nie jest on w stanie sprawnie wykonać.

Kształtowaniu prawidłowych stosunków społecznych w- zespole klasowym sprzyja demokratyczny styl kierowania nim przez nauczyciela. Zachowując swą kierowniczą funkcję, nauczyciel nie narzuca wtedy uczniom w sposób apodyktyczny różnych nakazów i zakazów, lecz stara się je uzasadnić, wyjaśnić ich cel i znaczenie. Ważne decyzje nauczyciela są konsultowane z zespołem uczniowskim, co wpływa na wytworzenie się atmosfery współpracy i współdziałania.

Przeciwieństwem demokratycznego jest autokiatyczny, czyli despotyczny, styl kierowania. Przejawia się on w zaprowadzeniu surowej dyscypliny opartej na strachu przed karą. Nauczyciel autokrata na-

61

1

Z. Zaborowski Teoria sprawiedliwości wewnętrznej i zewnętrznej. „Studia So cjologiczne” 1981 nr 2, s. 85.