27 (598)

Rozdział 2 PRZEDMIOT

2 1 WPROWADZENIE

W rozdziale tym mówimy o rzeczach i obserwacjach, które w trakcie badań terenowych skupiająuwagę badacza jako elementy zbiorów. Nie jest przy tym istotne, czy zbiory te są liczne i grupują elementy mnogie i powtarzalne, czy sąjednost-kowe i dotyczą fenomenu. Istotą kompletowania zbioru jest bowiem w naszym przypadku tylko to, że z uwagi na założoną cechę jest on wewnętrznie spójny i porównywalny ze zbiorami innymi. Jest to warunek konieczny i wystarczający wyróżnienia zbioru. Warunkiem niekoniecznym, ale pożądanym, jest wewnętrzne zróżnicowanie i wiążące się z tym grupowanie elementów, co pozwala na opisanie struktury zbioru i zwiększa jego wartość jako przedmiotu analizy. Spoglądając z nieco innej strony, powiemy, że rozdział ten mieści pojęcia, które są przedmiotem sporządzanych w różnych fazach prac połowych i w różnych ujęciach inwentarzy, kwestionariuszy i formularzy, odnoszących się do zabytków, obiektów, warstw i innych źródeł, oraz służących ich klasyfikacji i umiejscowieniu w przestrzeni i w czasie.

Z tego właśnie powodu rozdział zostaje zamknięty artykułem o archiwizacji źródeł. Pojęcie to ulega ciągłej ewolucji. Jego obecne rozumienie, a także kierunek zmian pozwalają przypuszczać, że ostatecznym celem archiwizacji będzie dostarczenie miarodajnych i przygotowanych do różnych analiz ilościowych, zbiorów informacji o materiale źródłowym. W granicach badań jednego stanowiska, a ściślej jednej przestrzeni reliktowej, obszarami, w obrębie których analizy te będą komplementarne staną się zapewne poziomy poznawcze. Zarazem jednak dostarczą danych pozwalających na wszechstronne porównawanie ze sobą różnych miejsc osadniczych, widzianych jako nośniki wskazanych w analizach właściwości.

Jak w wielu innych przypadkach, także w tym rozdziale zachodzi brak ścisłego rozgraniczenia zakresów. Czytelnik bez trudu znajdzie w książce hasła, które dobrze się tutaj mieszczą, ale opisane są w rozdziałach innych. Potrzeba dokonania kontrowersyjnego niekiedy wyboru nie wynikała z braku precyzji języka, ale z poznawczej wielofunkcyjności rejestrowanych w trakcie badań faktów. Weźmy przykład pierwszy z brzegu. Rozległa i ciągła warstwa wyróżniona w takcie prac polowych jest sama w sobie, niezależnie od jej charakteru, przedmiotem badań: eksploracyjnych, gleboznawczych, geomorfologicznych, paleobotanicznych lub innych. Omawiamy więc to pojęcie w niniejszym rozdziale. Ale, nadal niezależnie od swojej natury, jest także elementem przestrzeni badań różnicującym w czasie różne jej poziomy. Z tego właśnie powodu w rozdziale przypisanym do tego pojęcia znalazła się stratygrafia archeologiczna. Warstwa, tym razem kulturowa, podlega szczególnym zasadom eksploracji, o czym piszemy w rozdziale poświęconym badaniom. Warstwa naturalna natomiast, stanowiąca dawne podłoże glebowe, była niegdyś przedmiotem wyboru, a dziś jest przedmiotem oceny jako cecha środowiska przyrodniczego. Jak widać, można znaleźć uzasadnienie dla umieszczenia pojęcia „warstwa” w każdym z czterech rozdziałów tej książki. W tym i w podobnych przypadkach uzasadnienie wyboru nie zmienia faktu, że jest on arbitralny. Ale innym, jak się wydaje, być nie może.

2.2. KULTURA ARCHEOLOGICZNA

Jeżeli przyjmiemy znakomitą definicję kultury daną przez Stefana Czarnowskiego, wypadnie nam rozumieć pod tym terminem „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie” (CZARNOWSKI, 1958). Jest to opis bardzo krótki i tak ogólny, że — zdaniem samego autora — budzący niedosyt, z powodu ogromnego bogactwa, różnorodności i rozlicznych implikacji przedmiotu. Otóż wydaje się, że definicji tej śmiało można przypisać doskonałość, jeżeli umówimy się, że jej kluczowy termin: „dorobek społeczny” może być rozumiany jako rzecz złożona, będąca przedmiotem konkretyzacji w tym znaczeniu, że jej poszczególne części rozdzielone zostają ostrzej, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Możemy zatem mówić o kulturze życia społecznego, kulturze obyczaju, kulturze języka, kulturze dworskiej i ludowej, a także, co prawda z pewnym zastrzeżeniem, o kulturze materialnej¹⁹, jako o rzeczach oddzielnych, jakkolwiek wszystkie one splecione są ze sobą nierozerwalnie.

W tym świetle termin „kultura archeologiczna” jest znaczeniowo i logicznie wadliwy, ponieważ archeologia nie jest ani twomikiem ani polem realizacji kultury; jest tylko narzędziem jej poznania. W tej książce wprowadzono wiele terminów nowych i dokonano wielu sprostowań lub uściśleń terminów używanych moim

¹⁹ Zastrzeżenie jest poważne przede wszystkim dlatego, że pojęciu kultury materialnej z reguły towarzyszy — jako pojęcie opozycyjne — kultura duchowa. Jeżeli uznamy za uprawnione użycie sformułowania kultura języka lub kultura życia codziennego, to w sferze materialnej równie uprawniona będzie, mimo całej pretensjonalności sformułowania, np. kultura wytwórczości materialnej, jako zbiór utrwalonych społecznie cech owej wytwórczości. Ale nie „kultura materialna”, która po opozycyjnej stronie może znaleźć odpowiednik bardzo dziwaczny, np. „kultura życiowo codzienna”. W tym kontekście kultura materialna wyłamuje się z definicji tu umieszczonej ponieważ nie jest formacją, lecz zbiorem przejawów najrozmaitszych stron życia, tyle że objawionych poprzez przedmioty. W tym miejscu pojawia się pytanie, czy nie należy zrezygnować z podziału kultury na materialną i duchową rozróżniając jedynie materialne i duchowe przejawy kultury.

63