386,387

rozwój potrzeby kontaktu emocjonalnego.¹ Dotyczy to głównie okresu, w którym dziecko najpełniej zaspokaja tę potrzebę wśród rówieśników (okres dorastania), co — jak podkreśla K. Obuchowski (1983) — jest prawidłowością rozwojową i ma bardzo istotne znaczenie dla kształtowania się osobowości.

Na okres dorastania przypada także tworzenie pierwszych antycypacji dotyczących własnej przyszłości. Przewidywania dotyczące siebie i świata oscylują między dwojakiego rodzaju wyobrażeniami: jedne z nich mają charakter idealizacyjny i dotyczą przyszłości pożądanej, drugie natomiast to modele przyszłości oczekiwanej, realnie uwzględniające przewidywane zdarzenia w życiu jednostki i jej otoczeniu.

Antycypowanie swego funkcjonowania w przyszłości zależne jest między innymi od wiedzy o sobie samym, poczucia własnej wartości i kompetencji, samoakceptacji, poziomu aspiracji. Określenie perspektyw własnego rozwoju wymaga od człowieka refleksji dotyczącej zadań, które on sobie stawia — na dziś i dalszą przyszłość, wartości, dla których chce działać i celów, które zamierza osiągnąć.

Badania nad ujmowaniem własnej przyszłości przez młodzież z nieprawidłowościami narządu ruchu wskazują na znaczną zbieżność tych antycypacji w ich wersji idealnej, życzeniowej z antycypacjami pełnosprawnych rówieśników (M. Borkowska 1988). Pewne różnice, co zrozumiałe, dotyczą ujmowania czynników utrudniających lub wręcz uniemożliwiających zrealizowanie życiowych pragnień. Dla młodzieży niepełnosprawnej czynnikiem tym są często ograniczenia wynikające z niepełnosprawności. Ilustracją może być tu wypowiedź 17-lelniej Marzeny: „Chciałabym, tak jak moje siostry, zdobyć jakiś porządny zawód. A jak jest? Mam już 17 lat i ukończoną tylko szkołę podstawową. Od września pójdę do liceum dla inwalidów we Wrocławiu. Ale co będę robiła potem? Trzeba będzie postarać się o jakąkolwiek pracę, byle w biurze. Żeby nie chodzić dużo i nie stać. Może będę zadowolona, a może nic. Zresztą teraz czeka mnie kolejna operacja i tylko o niej myślę. Wszystko inne jest gdzieś w oddali, za mgłą”.

Wyobrażenia dotyczące przyszłości obejmują między innymi sferę zawodową. I tu należy wyraźnie podkreślić, że wybór zawodu powinien opierać się nie tylko na diagnozie ograniczeń, które wynikają ze specyfiki niesprawności danego człowieka, ale również uwzględniać zdolności, zainteresowania, postawy, wiedzę, emocjonalność i inne właściwości składające się na osobowość. Być może pomijanie tych czynników jest jedną z podstawowych przyczyn trudności w przystosowaniu się niektórych osób niepełnosprawnych do warunków zakładu pracy.

W przypadku trudności w podjęciu decyzji dotyczącej wyboru zawodu pomocne może okazać się skorzystanie z porad specjalistów z poradni psychologiczno-pedagogicznych lub poradni rehabilitacji zawodowej. Tam uzyskać można informacje o placówkach oświatowych utworzonych specjalnie dla młodzieży z określonym rodzajem niesprawności. W wielu jednak przypadkach młodzież niesprawna ruchowo może uczęszczać do szkól masowych i zbyt pochopnie nie należy z tej możliwości rezygnować. Nauka w zakładzie szkolenia zawodowego na ogół łączy się ze stosunkowo wczesnym (w 15. roku życia) odejściem z domu. a ponadto ogranicza kontakty społeczne do grupy osób niepełnosprawnych, co może stać się czynnikiem utrudniającym ukształtowanie się postawy otwartości wobec ludzi.

Należałoby wspomnieć i o tym, że odpowiedni do fizycznych możliwości i psychicznych predyspozycji zawód, dający satysfakcję i wzmacniający poczucie własnej wartości, jest tym czynnikiem, który może zapobiec utworzeniu się u osoby niepełnosprawnej takiej koncepcji jego niepełnosprawności (choroby), w której dominują negatywne elementy emocjonalne — poczucie żalu, nieszczęścia, pokrzywdzenia (A. Titkow 1983; M. Sokołowska, A. Ostrowska 1976; M. Sokołowska, A. Rychard 1983).

Problemem dla rodziców jest wypracowanie i realizowanie w konkretnych sytuacjach takiego stylu wychowania swego niepełnosprawnego dziecka, aby był pomocny w przeciwdziałaniu zakłóceniom jego rozwoju, nie zawsze dostrzegalnym dla innych, ale zawsze tłumiącym radość życia i odczuwanie zadowolenia ze swojego rozwoju.

Jest to problem, który dotyczy zarówno dzieci z wrodzonymi wadami narządu ruchu, jak i tych, u których niepełnosprawność zaistniała na pewnym etapie ich rozwoju.

3.1.3. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ NABYTA JAKO CZYNNIK

DEZORGANIZUJĄCY PSYCHICZNE FUNKCJONOWANIE DZIECKA

Człowiek pod wpływem doświadczeń zdobywanych od wczesnego dzieciństwa poznaje siebie i świat, który go otacza, uczy się wykonywać pewne zadania, pracować w określonych warunkach, postępo-

387

1

Kontakt emocjonalny to według K. Obuchowskiego 0983, s. 182): „stosunek dwustronny polegający na tym, że osoba czuje się przedmiotem zainteresowania i sympatii oraz wspóldźwięczy z innymi przeżywając ich przykrości i radości”.