44

. RÓŻNORODNOŚĆ ŻYCIA NA ZIEMI

---—    “ 7-'

Budowa wewnętrzna stawonogów

a - mózg b - żołądek c - serce z ostiami d - jelito tylne e - otwór odbytowy f - gruczoł wydalniczy g - otwór gębowy h - brzuszny łańcuszek nerwowy i - gonada j - gruczoł trawienny k - zwój głowotułowiowy I - aorta przednia ł - jelito środkowe m - cewki Malpighiego n - gruczoły przędne o - płuco

p - gardziel (u pająka żołądek ssący) r - gruczoł jadowy s - gruczoły ślinowe t - przełyk u - uchyłki jelita w - wole

Porównanie cech skorupiaków, pajęczaków i owadów

Układ

Oddechowy

Krążenia

Skorupiaki

Pajęczaki

Owady

skrzela - rozgałęzione, cienkościenne wyrostki u nasady odnóży; małe skorupiaki -oddychanie całą powierzchnią ciała

parzyste worki płucne (płuca, płucotchawki) znajdujące się w odwłoku; niektóre mają tchawki (kosarze)

system tchawek - chitync-wych rurek rozgałęziających się w całym ciele (najrieńsrr - tracheole); larwy wodne -skrzelotchawki

otwarty; składa się z rurkowatego (pęcherzykowatego) serca (położonego po grzbierc wej stronie ciała) i niewielkiej liczby naczyń krwionośnych; krążąca w układzie hernc-limfa powstaje z mieszania się krwi i płynu jamy ciała

	hemolimfa może zawierać hemocyjaninę (niebieska), ery-trokruorynę (czerwona)	hemolimfa zazwyczaj bezbarwna
Pokarmowy	przewód pokarmowy z otworem odbytowym; trzy odcinki: jelito przednie, jelito śrcdkc-we, jelito tylne (przednie i tylne wysłane chityną); trawienie i wchłanianie w jelicie środkowym, tam niekiedy żołądek
	w jelicie przednim gardziel, niekiedy wole	aparaty gębowe
Nerwowy	typu drabinkowego; wyraźnie widoczna tendencja do integracji (tu: centralizacja pełgająca na łączeniu i zlewaniu się) elementów brzusznej drabinki nerwowej w łańcusie' nerwowy oraz zwojów głowowych w mózg (trzy- lub dwuczęściowy)
Wydalniczy	gruczoły czułkowe i szczękowe gruczoły biodrowe; u niektórych cewki Malpighiego	cewki Malpighiego

formy wodne są amonioteliczne, lądowe - urikoteliczne (pajęczaki wydalają guc' "-owady - kwas moczowy)

Rozrodczy

rozdzielnopłciowy; rozwój prosty albo złożony, niekiedy partenogeneza

Metamorfoza (przeobrażenie) owadów

l - linienie (inicjowany przez hormon mózgowy, wzrost stężenia hormonu linienia - ekdyzonu, w sytuacji gdy poziom hormonów juwenilnych jest wysoki)

Li - linienie tzw. imaginalne (j.w., ale przy bardzo niskim poziomie hormonów juwenilnych)

P - przepoczwarczenie (j.w., ale poziom hormonów juwenilnych początkowo jest wysoki, a potem szybko spada)

Uwaga: W świecie owadów istnieje wiele odstępstw od zasadniczego modelu rozrodu, na przykład heterogonia -naprzemienne występowanie w cyklu rozwojowym partenogenezy i rozmnażania płciowego (u mszyc).

Rozmnażanie się stawonogów

-pjciowe

-    rozwój zarodka z zapłodnionego jaja (większość stawonogów)

k-partenogenetyczne

(dzieworództwo)

-    rozwój zarodka z nieza-płodnionego jaja (niektóre skorupiaki i owady)

Rozwój stawonogów

	Typ rozwoju
	prosty	złożony
Skorupiaki	+	+
Owady*	-	+
Wije	+	-
Pajęczaki	+	+
	(pająki, skorpiony, kosarze)	(roztocze, kleszcze)

przeobrażenie niezupełne (lar-*7!. przeobrażenie zupełne (lar-*V. poczwarka)

Znaczenie stawonogów (wybrane aspekty)

•    biorą udział w zapylaniu kwiatów wielu roślin (owady)

•    dostarczają miodu, wosku, włókien jedwabnych

•    uczestniczą w procesach glebotwórczych (termity, mrówki)

•    współtworzą obieg materii w przyrodzie (owady, saprofagi)

•    rozsiewają nasiona (wszystkożercy, np. mrówki)

•    zapewniają równowagę biocenotyczną (stawonogi drapieżne)

•    wykorzystywane są do walki biologicznej (tęczniki, kruszynki, owadziarki)

•    stanowią pokarm ludzi i zwierząt (skorupiaki)

•    roznoszą choroby człowieka (przykładowe wektory: wesz ludzka, komar widliszek, pluskwa domowa, mucha tse-tse, mucha domowa)

•    niszczą tkaniny wełniane (mole), meble (kołatki)

•    wywołują alergie (roztocze)

CIEKAWOSTKA

Osy, trzmiele, pszczoły, mrówki i termity to owady społeczne. Tworzą trwałe zbiorowiska - pomiędzy osobnikami zamieszkującymi wspólne gniazdo powstają silne powiązania (kontrola za pomocą feromonów). Najwyższy poziom organizacji wykazują pszczoły, mrówki i termity. U tych owadów widoczny jest wyraźny podział na kasty.

Wszystkie owady społeczne tworzą gniazda, które mają chronić społeczność oraz stwarzać odpowiednie warunki do rozrodu i wychowania potomstwa. Niezwykłą wytrzymałością i rozmiarami charakteryzują się termitiery - gniazda naziemne termitów (w Afryce czy Australii można spotkać nawet kilkumetrowe kopce). Budowane są z różnych materiałów: ziemi, drewna, rozdrobnionych roślin, śliny, odchodów. Powstafa z nich papka - po uformowaniu i wyschnięciu - tworzy twarde jak kamień ściany kopców.

___ / ^    _- /x __L/_