72

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Siłaczka,

Uciekła mi przepióreczka, Przedwiośnie

•    w filmie:

Faraon, reż. Jerzy Kawalerowicz (1966)

Lalka, reż. Wojciech Has (1968)

Pan Wołodyjowski, reż. Jerzy Hoffman (1968)

Potop, reż. Jerzy Hoffman (1974)

Krzyżacy, reż. Aleksander Ford (1960)

Ogniem i mieczem, reż. Jerzy Hoffman (1999)

Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński (1986)

Kadr z filmu Faraon Jerzego Kawalerowicza

Bibliografia

Tadeusz Bujnicki, Pozytywizm, 1 999 Glosariusz od starożytności do pozytywizmu, pod red. Tadeusza Patrzatka, 1992 Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 6: Pozytywizm, 2003 Henryk Markiewicz, Pozytywizm, 2004 Słownik terminów literackich, 1976

Lektury

Henryk Sienkiewicz, Potop

Druga część Trylogii pisanej „ku pokrzepieniu serc". Akcja toczy się w latach 1655-1657 w czasie wojny polsko-szwedzkiej, zwanej przez historyków potopem. Sienkiewicz, chociaż z tworzywem historycznym poczyna sobie nader swobodnie, korzystał z wielu źródeł historycznych, między innymi z pamiętników Jana Chryzostoma Paska i Nowej Gigantomachii księdza Augustyna Kordeckiego. Główny wątek skupia się wokół winy i pokuty Andrzeja Kmicica, cho-

rążego orszańskiego, przy czym powiązany jest z wątkami walki przeciw Szwedom, okupującym Polskę i Litwę. Kmicic z hulaki, warchoła i zdrajcy zmienia się w szczerego patriotę, obrońcę króla i ojczyzny. Motyw winy i pokuty pana Andrzeja wzorowany jest na historii Jacka Soplicy, bohatera Pana Tadeusza. W duchowej przemianie Kmicica ważne miejsce zajmuje miłość do Oleńki Billewiczówny, rozbudzony patriotyzm, wpływ ojca Kordeckiego i Michała Wołodyjowskiego. Obok postaci fikcyjnych czy na wpół fikcyjnych pojawiają się osoby znane z historii Polski: król Jan Kazimierz, Stefan Czarniecki, bracia Janusz i Bogusław Radziwiłłowie. Z wydarzeń historycznych przedstawił Sienkiewicz obronę Częstochowy i walki partyzanckie przeciw Szwedom pod wodzą Czarnieckiego, Sapiehy i Lubomirskiego. Ważne miejsce wyznaczył swojemu ulubionemu bohaterowi, Michałowi Wołodyjowskiemu.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: polskiej powieści historycznej, motywu przemiany duchowej bohatera literackiego, motywu miłości

Kossak, Trylogia - Kmicirowa kompanio (1885)

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Powieść historyczna, której akcja toczy się w starożytnym Rzymie za panowania cesarza Nerona. Sienkiewicz sięga po ulubiony motyw przemiany bohatera pod wpływem miłości i rozbudzonej wiary.

Trybun Marek Winicjusz z miłości do chrześcijanki Ligii-Kaliny i pod wrażeniem nauk świętych Piotra i Pawła zmienia swoje życie i dotychczasowy system wartości. Z poganina, lekceważącego ludzkie życie i niemającego żadnych wartości moralnych, przemienia się w chrześcijanina, człowieka o niezłomnych zasadach moralnych. W powieści występują postaci historyczne: apostołowie Piotr i Paweł, cesarz Neron, Petroniusz, Seneka, Tygellinus. Opisane zostały wydarzenia historyczne: spalenie Rzymu, prześladowania chrześcijan za Nerona.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu przemiany duchowej bohatera literackiego, motywów biblijnych {postaci apostołów, opowieści apokryficzne o Chrystusie)

wieści sporo miejsca, przyroda jest tłem, na którym rozgrywają się przeżycia bohaterów.

Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem

Pozytywistyczna powieść realistyczna, której akcja osadzona jest w pejzażu dobrze znanym autorce, w czasach jej współczesnych, kilka lat po upadku powstania styczniowego.

W powieści Orzeszkowa głosi ideały epoki: hasła pracy u podstaw i pracy organicznej oraz emancypacji kobiet. Nie odcina się też od przeszłości, językiem ezopowym (ze względu na cenzurę) wspomina powstanie, którego symbolem jest mogiła w nadniemeńskim lesie.

Motyw mogiły, tym razem bohaterów pracy, pojawia się w opowieści o Janie i Cecylii, protoplastach rodu Bohatyrowiczów.

Powieść jest, zgodnie z tendencją, schematyczna, a bohaterowie podzieleni na postaci czarne i białe, przy czym kryterium oceny jest praca i miłość ojczyzny.

W powieści ukazane są różne warstwy społeczne: arystokracja (Darzeccy, Różyc), szlachta (Korczyńscy), uboga szlachta zagrodowa (Bohatyro-wicze) i chłopi (tadyś).

Opisy przyrody, głównie Niemna, zajmują w po

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu wody, motywu pracy, motywu mogiły, motywu po- Kadr z filmu Nad Niemnem Zbigniewo wstania    Kuźmińskiego (fragment)

Bolesław Prus, Lalka

Powieść realistyczna, chociaż nie do końca odpowiadająca klasycznemu wzorcowi tego typu powieści. Akcja rozgrywa się w ciągu niespełna dwóch lat (1878-1879). Trzecioosobowy narrator jest obiektywny, wszechwiedzący i całkowicie panuje nad światem przedstawionym - narracja odautorska.

W powieści występuje również narrator pierwszoosobowy, subiektywny - w Pamiętnikach Rzeckiego. Ramę kompozycyjną powieści stanowią dwie sceny, w których Rzecki bawi się lalkami. Pierwszy raz uświadamia sobie, że życie jest tylko głupstwem, a mogłoby się wydawać, że czymś wielkim. Drugi raz, pod koniec powieści, stary subiekt patrzy na wirujące lalki i widzi w nich ludzi, których postrzega jako: Marionetki, marionetki! Wszystko marionetki. Krótko po tej scenie umiera.

Lalka to powieść z niezwykłym bogactwem motywów literackich:

•    o miłości i ogromnej namiętności

•    o przyjaźni

•    o idealistach

•    o wielkich miastach: Warszawie, Paryżu

•    o społeczeństwie drugiej połowy XIX wieku

•    o dramacie bohatera, który był jednocześnie romantykiem i pozytywistą

•    o miłości do Napoleona

•    o destrukcyjnej poezji romantycznej

•    o bogactwie i wiedzy

•    o polityce

•    o tym, jak pisano i mówiono o sprawie narodowej w okresie zniewolenia

O o walce narodowowyzwoleńczej (biografia Rzeckiego i Wokulskiego)

•    o biznesie, sztuce robienia pieniędzy

•    o samotności wśród tłumu