8 (1400)

Rzadko tylko spełnia się to, co było zamierzone. Najczęściej liczne zamierzone przez ludzi cele krzyżują się i ścierają albo też same są z góry nie-ziszczalne lub wreszcie środki do ich urzeczywistnienia są niewystarczające. W ten sposób starcia niezliczonych indywidualnych zamiarów i czynów indywidualnych doprowadzają w dziedzinie historii do stanu zupełnie analogicznego do tego, który panuje w przyrodzie nieświadomej. Cele działań są zamierzone, ale rzeczywiste ich wyniki są czymś niezamierzonym albo też, o ile nawet zrazu zdają się odpowiadać zamierzonemu celowi, to ostateczne ich następstwa są zgoła inne od zamierzonych. Tak więc i w dziedzinie wydarzeń historycznych zdaje się na ogół rządzić przypadek. Ale wszędzie, gdzie na powierzchni igra przypadek, tam rządzą nim zawsze ukryte prawa wewnętrzne i rzecz jedynie w tym, ażeby prawa te odkryć” ¹⁸.

To, co Engels mówi o niezależnych od woli i świadomości rezultatach splatania się działań ludzkich, stosuje się również do praw ekonomicznych. Dlatego prawa ekonomiczne mają charakter związków koniecznych, niezależnych od świadomości i woli działających osób.

Techniczno-bilansowe prawa produkcji

Należy też bliżej zbadać sposób, w jaki materialne siły wytwórcze oraz stosunki ekonomiczne wyznaczają prawa ekonomiczne. Konieczne związki pomiędzy poszczególnymi działaniami lub czynnościami powstają w procesie produkcji, w toku oddziaływania człowieka na przyrodę i w toku kształtowania się samego człowieka w procesie tego oddziaływania, owej „wymiany materii człowieka z przyrodą”, jak mówił Marks. Związki te są wyznaczone przez techniczne warunki produkcji istniejące na danym szczeblu rozwoju historycznego. Do wyprodukowania określonego produktu potrzeba określonej ilości nakładu pracy oraz określonej ilości rozmaitych środków produkcji; np. do wyprodukowania określonej ilości stali potrzeba określonej ilości pracy, węgla, rudy, energii elektrycznej itp.; do wyprodukowania określonej ilości materiałów włókienniczych potrzeba określonej ilości surowca, maszyn i budynków, jak również pracy ludzkiej. W ten sposób powstają pewne relacje między działaniami lub czynnościami, wynikające z technicznych warunków produkcji. Są to techniczne relacje produkcji. Ponadto materialne warunki tech-

¹⁸ F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej. W: K. Marks, F. Engels, Dzieła, Warszawa 1969, t. 21, s. 333. Ten charakter praw ekonomicznych jako związków koniecznych, niezależnych od woli ludzkiej, miał na myśli Marks, kiedy mówił o prawach ekonomicznych jako prawach przyrodzonych (Naturgesetze) oraz określał prawa ekonomiczne produkcji kapitalistycznej jako „tendencje działające i torujące sobie drogę z żelazną koniecznością”. (Zob. K. Marks, Kapitał, t. I, s. 4 i 6).

61