23 (830)

Z

gelsa: „Rzadko tylko spełnia się to, co było zamierzone. Najczęściej liczne zamierzone przez ludzi cele krzyżują się i ścierają albo też same są .z góry nieziszczalne, lub wreszcie środki do ich urzeczywistnienia są niewystarczające” ³⁸. Dlatego sposób działania przedsocjalistycznych formacji społecznych, ich dialektyczny proces rozwoju, „ekonomiczne prawo ruchu”, jak je określił Marks, są żywiołowe. Historyczny proces powstawania, rozwoju i upadku formacji społecznych jest procesem żywiołowym.

Fetyszyzacja praw ekonomicznych

Żywiołowość tego procesu sprawia, że mimo iż jest on wynikiem świadomych i celowych działań ludzkich, przebiega podobnie jak proces przyrodniczy. Jak powiada Engels w cytowanym już ustępie: „...starcia niezliczonych indywidualnych zamiarów i czynów indywidualnych w dziedzinie historii prowadzą do stanu zupełnie analogicznego ze stanem panującym w przyrodzie nieświadomej” ³⁹. W tym też sensie, pisząc o rozwoju kapitalizmu, Marks stwierdził: „Mój punkt widzenia polega na tym, że rozpatruję rozwój ekonomicznej formacji społeczeństwa jako proces przyrodniczy” ⁴⁰. Ten „przyrodniczy” proces historycznego rozwoju formacji społecznych jest jednak w rzeczywistości rezultatem działań ludzkich. Każde z tych działań z osobna jest świadome i celowe; natomiast niezależne od woli ludzkiej warunki, w których działania te się odbywają i wzajemny splot tych działań sprawiają, że społeczny ich rezultat przybiera charakter procesu żywiołowego.

Żywiołowość rezultatu powoduje, że ludzie uświadamiają sobie fałszywie charakter praw ekonomicznych i socjologicznych. Zamiast niezamierzonego rezultatu własnych działań dopatrują się w nich działania sił stojących ponad człowiekiem, czy to odwiecznych „praw natury” czy też nadprzyrodzonych potęg boskich lub demonicznych. Następuje meta-

³⁸ F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej. W: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 21, s. 333.

⁸⁹ Tamże. Zob. także list Engelsa do Starkenburga z 25 stycznia 1894 r.: „Ludzie tworzą sami własną historię, ale dotychczas nawet w granicach danego ściśle wyodrębnionego społeczeństwa nie kierowali się oni w tej czynności ogólną wolą, nie działali według ogólnego planu. Dążności ich krzyżują się i właśnie dlatego we wszystkich takich społeczeństwach panuje konieczność, której uzupełnieniem i formą przejawiania się na zewnątrz jest przypadkowość. Koniecznością przebijającą się tu poprzez wszelką przypadkowość jest znowu ostatecznie konieczność ekonomiczna”. (K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane, wyd. cyt., t. II, s. 482 - 483).

⁴⁰ Przedmowa do pierwszego wydania I tomu Kapitału, s. 6. W niemieckim oryginale wyrażenie brzmi naturgeschichtlicher Prozess. Zob. Das Kapitał, wyd. cyt., t. I, s. 8.

fizyczna : e .: z . _ dehumsn:-i: i _r a™

poza sferą n____: mz

⁴¹ Wyraz ne~

Zob. np. krotniona •»y: v działanie r: działanie n* jerr siłą zjedHnaą rifc

jako rezulmry z - -- -tm społeczny tyr± rsitr trolą się znayfirs

Sic SWOJcJ

wszechnci: "

om, ani sm przeciwni

nasze głosy na zmssr w się między :ar. itiwiu

nieza.emj z»r kierują ry' ZL 1844 - I i—ś-f T m -aa rozircr- nm: * .

nym om i są zylk:    Ksrarąmi

poglądu na dził się r religijny śttsit uitfwf m

zultat dckunr—ma

woli ani    nn

będzie się wy czego czesz: z_w u ków jest w 3?n; ~ że tak powiem. :; : -te* i

ników naszym zzz______t

nasze usiim w -and Hiszo~. Lzzmm procesu rozrr:._ m Autor wycisza r

76