9

czalnej, akceptowanej, a nawet wręcz korzystnej ze społecznego punktu widzenia. Jedynie ostatnia (etologiczna) próbuje oprzeć swe rozważania nad przyczynami zmienności zachowań agresywnych na podstawach naukowych, na skrupulatnej, naukowej obserwacji praw rządzących tą zmiennością w naturze i sposobów jej utrwalania (prawa uczenia się i ewolucja).

Mimo że koncepcja agresji jako instynktu nie została odrzucona i nadal jest przedmiotem badań (szczególnie etologów), nie znalazła do dziś potwierdzenia na gruncie fizjologii i zoopsychologii. Badania zoopsychologów i fizjologów wykazały wprawdzie, że agresywne zachowanie się ma swoiste podłoże fizjologiczne, nie potwierdziły jednak tezy o istnieniu instynktu agresji, który jako czynnik endogenny pobudza organizm do działania agresywnego (Skórny, 1968, s. 38—47).

2j Agresja jako reakcja na frustrację

Powstawanie i utrwalanie się zachowań agresywnych w wyniku frustracji można wyjaśnić, opierając się na podstawowych twierdzeniach dotyczących zmian w zachowaniu się osobnika pod wpływem uprzednich doświadczeń^ Decydującą rolę w utrwalaniu pewnych sposobów zachowania się, jak również w zmianie tych sposobów, teoria zachowania przypisuje satysfakcji, zadowoleniu (Malewski, 1964, s. 14).

W zachowaniu można wyodrębnić trzy następujące elementy (Frączek, 1966, s. 275—295):

—    pobudkę, rozumianą jako wewnętrzny lub zewnętrzny czynnik nadający kierunek zachowaniu;

—    tzw. działanie instrumentalne, czyli te formy działań fizycznych lub werbalnych, które służą do osiągnięcia celu;

—    cel, rozumiany jako osiągnięcie takiego stanu końcowego, który zmniejsza lub kończy działanie pobudki.

< )siągnięcie celu można traktować jako nagrodę wystar-. i|;|cą do utrwalenia danego sposobu zachowania. Za-liowania nie prowadzące do realizacji celu przez sam fakt i li nieskuteczności są karane. Istnieje więc mała szansa na i' h powtarzanie w przyszłości. Naturalnie, na ogół nie o.tarczy jedna nagroda lub jednorazowe uniknięcie kary postaci osiągnięcia celu, aby dane zachowanie utrwaliło m, Następuje to po pewnej liczbie nagród i powoduje poważniejsze konsekwencje. Utrwalają się dyspozycje do i n rowania się w zachowaniu i myśleniu tymi motywami, i lnic tak wpływały na postępowanie człowieka, że często uzyskiwał satysfakcję płynącą z osiągnięcia celu. Znikają lulomiast tendencje do kierowania się motywami, które nie były zaspokajane, a jeśli nawet cel działania był osiągany, io równocześnie następowała kara.

Dyspozycje do kierowania się w zachowaniu i myśleniu pewnymi motywami nazywamy postawami jedno-.1 ki. Jeśli postawy mają pozytywną, ze społecznego punktu widzenia, wartość — mówimy o postawach moralnych, społecznych, moralno-społecznych (Muszyński, 1965,

. 69—70).

[Dziecko należy do różnych grup społecznych, w których . >d grywa wyznaczone role społeczne. Stwarza to pewne nudności. Jeżeli dziecko nie potrafi ich pokonać, jeśli nie umie zachowywać się zgodnie z oczekiwaniem grupy, np. kiedy nie rozumie tych oczekiwań lub nie domyśla •ię ich, spotyka je ze strony grupy karaj (Muszyński, 1677, rozdz. 3 i 4).

(jsja skutek takich doświadczeń i negatywnych doznań i mocjonalnych, towarzyszących niepowodzeniu w pokonywaniu trudności związanych z pełnieniem roli społecznej, i liwiejną jeszcze równowaga procesów psychicznych dziecka zostaje zakłócona. W pewnych sytuacjach zaczyna ono teagować stanem frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami, dezorganizującymi działanie i hamującymi,

15