CCF20091012063

Prawo a mądrość 69

ne. Jeśli wówczas istnieje chociażby jeden wyjątek, to oczywiście taka wypowiedź nie jest już prawdziwa. Nauki normatywne, oparte na ocenach wartości, zalecają ostrożne umiarkowanie w tym względzie. Oceny posiadają znaczenie poznawcze, jeśli są ugruntowane w faktach. Wiadomo jednak, że w sporach o niektóre wartości nie istnieją fakty, toteż przesądzają tutaj inne czynniki - wiara, przymus, wybory. Ludzie mądrzy potrafią dostrzegać i doceniać małe przyjemności, zaś grubianie tylko wielkością definiują przyjemności. Na tym tle zarysowała się różnica między kulturą europejską a kulturą północnoamerykańską. Gdy dla Europejczyka małe może być piękne, dla Amerykanina piękne jest to, co duże, a nawet ogromne. Tym pierwszym wystarcza wiele małych przyjemności, ci drudzy poszukują jednej wielkiej przyjemności. W obu kulturach jednak mędrcy nie podejmują zadań, które przekraczają ich możliwości.

Mądrość osobista wspiera się na tym, co Hobbes nazywał mocą człowieka. Moc człowieka to wiązka takich jego cech, jak konsekwencja, wytrwałość, upór, stanowczość, cierpliwość, twardość. Zdaniem mędrców, moc człowieka najbardziej osłabia strach paraliżujący jego umysł i obezwładniający wolę. Nawołują przeto: „Nigdy nie powoduj się strachem". Dość niezwykły wyjątek od tego dostrzegł jednak Horacy: „Gdyby świat się załamał, nieustraszonego pokryłyby gruzy" (Si fractus illabatur mundus, impavidum ferient ruinea). Strach przed śmiercią należy do największych obaw człowieka, którą usiłują przezwyciężać perswazje mędrców, głównie filozofów i teologów. Mądrość, jako medytacja życia, a nie śmierci, przypomina prawdę, że jak długo jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy śmierć jest, nie ma nas. Moc człowieka mądrego skierowana jest ku dziełu jego życia, głównie życie zawodowego, które stara się możliwie najlepiej realizować. Przeciwności losu przyjmuje jako coś nieuchronnie naturalnego, zapowiadającego poprawę, toteż nigdy nie rozczula się zbytnio nad sobą.

Mądrość społeczna

Życiem jednostki ludzkiej powinna rządzić mądrość osobista, do życia zbiorowości ludzkich adresowana jest natomiast mądrość społeczna. W porównaniu z życiem zbiorowości ludzkich, tym bardziej życiem świata, życie człowieka trwa relatywnie bardzo krótko. Ponadto życie człowieka zależy w znacznym stopniu od życia zbiorowości ludzkich i życia świata. Wynikają z tego zasady mądrości społecznej, określające wobec nich mądrość osobistą. Kluczowa tutaj zasada mówi, że stosunek człowieka do życia społecznego jest nadzwyczaj doniosły dla jego życia osobistego. Owa zasada przyjmowana jest za punkt wyjścia dwojakich, wtórnych wobec niej zasad -negatywnych i pozytywnych. Do zasad negatywnych zaliczane są zasady