CCF20091108005

172 PSYCHOLOGIA PRACY I ORGANIZACJI

wiedzialność pracodawcy i pracownika; (d) autoregulację, którą się uzyskuje przez zapewnienie wspierającego środowiska, na przykład przez instytucjonalizację usług na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa pracy (zob. także de Gier, 1995).

Stres zawodowy stanowi zatem poważny i nadal nasilający się problem w wielu

krajach uprzemysłowionych. Wydaje się, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat poziom stresu związanego z pracą alarmująco wzrósł. Przejawia się to w rosnących wskaźnikach absencji i niezdolności do pracy spowodowanych przez stres, a także w coraz wyższych kosztach walki ze skutkami stresu.

CZYM 1ESI STRES ZAWODOWY?

Pierwotne znaczenie słowa „stres” (stress) wywodzi się z inżynierii. Przez analogię do siły fizycznej ów termin odnosi się do zewnętrznego nacisku, który oddziałuje na daną osobę, co z kolei wywołuje u niej napięcie (strain) (Kahn, By-osiere, 1992). Do pewnego stopnia ludzie potrafią sobie radzić z tym naciskiem i przystosowywać się do sytuacji oraz powracać do równowagi po zakończeniu stresującego okresu. Można to porównać do sytuacji, w której wyginamy metalowy pręt, a on niczym sprężyna powraca do pierwotnego kształtu. Kiedy jednak nacisk jest zbyt silny, pręt wygina się tak mocno, że nie może już wrócić do początkowej pozycji. Graniczna siła nacisku, do której system nie potrafi się już przystosować, zależy od jakości metalu oraz od jego stanu (np. od temperatury). W wypadku ludzi zdolności przystosowawcze są uzależnione od cech osobowych, na przykład od tolerancji jednostki na stres, oraz od właściwości otoczenia, takich jak dostępność wsparcia społecznego (zob. poniżej).

Jednak zarówno w potocznym języku, jak i w literaturze naukowej terminu „stres” używa się w odniesieniu do przyczyny stanu napięcia, do samego tego stanu oraz do jego niekorzystnych skutków. Ponieważ badacze nie zgadzają się co do tego, jak należy definiować stres, to nie istnieje również żadna uniwersalna teoria stresu. Jedną z podstawowych przyczyn tego braku porozumienia jest fakt, że badaniem stresu zajmują się przedstawiciele wielu różnych dyscyplin naukowych, którzy przyjmują odmienne punkty widzenia. Wśród tych dyscyplin można wymienić biologię, psychologię, socjologię, medycynę pracy i epidemiologię (Buunk i in.. 1998). A jednak większość badaczy stresu zgadza się co do tego, że można wyróżnić trzy różne znaczenia terminu „stres” (np. Cooper, Payne, 1988; Kasi, 1987; Kahn, By-osiere, 1992; Semmer, 1996): stres jako bodziec, stres jako reakcja oraz stres jako proces pośredniczący między stresorem (bodźcem) a reakcją. W dalszej części tego rozdziału omówimy każde z tych ujęć, koncentrując się na stresie związanym z pracą zawodową.

STRES JAKO BODZIEC: NIEKORZYSTNA SYTUACJA ZAWODOWA

W ramach psychologii eksperymentalnej i ergonomii stres ujmuje się przede wszystkim jako bodziec, czyli niekorzystną sytuację lub szkodliwe wydarzenie, które wywiera wpływ na jednostkę i najprawdopodobniej prowadzi do negatyw-