CCF20091122020

teria obiektywne, na których podstawie można by stwierdzić, iż nauczyciel rzeczywiście zmienił charakter ucznia i usunął jego poczucie winy? Na zadane z tych pytań nie można sformułować jednoznacznej i pełnej odpowiedzi. Fakt ten w wysokim stopniu utrudniał stworzenie technologii kształcenia.

Po drugie, nie znane były algorytmiczne (dobrze określone i niezawodne) metody modyfikacji człowieka. Powolny rozwój psychologii pedagogiki czy prakseologii utrudniał odpowiedź na pytanie, jaki skończony ciąg operacji należy wykonać, aby osiągnąć cele wychowawcze, propagandowe czy psychoterapeutyczne. Jeśli nie wierny dokładnie, co modyfikować i jak modyfikować, to każda próba kształcenia człowieka musi prowadzić do kompromitacji i wielkich rozczarowań.

Zdaniem Skinnera i jego zwolenników behawioryści są pierwszymi uczonymi, którym udało się pokonać te trudności i stworzyć inżynie-rię behawiorystyczną, zwaną również technologią zachowania. Celem tej inżynierii nie jest zmiana stanów wewnętrznych, takich jak poczucie winy, lęk czy siła woli, lecz modyfikacja reakcji człowieka, które są obserwowalne i mierzalne. Parametry zachowania można równie jednoznacznie określić jak parametry przedmiotów zewnętrznych, takich jak buty czy telewizor. Jeśli psycholog stwierdzi, że celem jego zabiegów jest wyeliminowanie takich a takich reakcji agresywnych demonstrowanych przez ucznia i jednocześnie ukształtowanie u niego takich a takich zachowań afiliacyjnych, to zamiar ten jest całkowicie jasny i jednoznaczny. Co więcej, na podstawie pewnych zewnętrznych kryteriów, takich jak działanie ucznia w grupie rówieśników, można stwierdzić, w jakim stopniu cel ten został urzeczywistniony.

Behawioryści nie tylko formułowali jasne cele, ponadto opracowali metody i strategię, za pomocą których można je osiągnąć. Dzięki poznaniu praw uczenia się i warunkowania, dzięki wykryciu roli wzmocnień pozytywnych i negatywnych w ludzkim zachowaniu, udało im się skonstruować wiele algorytmów modyfikacji zachowania; algorytmów, które w pewnym stopniu przypominają przepisy technologiczne.

W portrecie behawiorystycznym inżynieria zachowania odgrywa wyjątkową rolę. Twórcy tego portretu człowieka zawsze podkreślali, że należy poznać zachowanie, aby je zmienić, że technologia zachowania pozwoli racjonalnie rozwiązać wiele problemów społecznych, pedagogicznych i psychologicznych, które niepokoją współczesnego człowieka. Kontrola urodzeń i wychowanie młodzieży, poprawa stosunków interpersonalnych i rozwój pozytywnych reakcji emocjonalnych, zmniejszenie agresji i konfliktów między ludźmi, nauczenie ich korzystania z kultury i sztuki, walka

0    ochronę środowiska i godność człowieka — to tylko pewne problemy których rozwiązanie — zdaniem Skinnera — jest możliwe dzięki wykorzystaniu osiągnięć behawi o rys tycznej inżynierii. Chociaż nie jest ona jeszcze tak rozwinięta jak technologie fizyczne i biologiczne, to jednak nie sposób negować jej roli w modyfikacji ludzkiego zachowania.

Inżynieria behawiorystyczna składa się z wielu metod i technik modyfikacji zachowania, które odnoszą się zarówno do ludzi normalnych, jak

1    do ludzi chorych, u których występują różnorodne zaburzenia reakcji. W ostatnich latach szczególnie rozwinęła się tak zwana terapia behawiorystyczna, która stanowi gałąź inżynierii i której celem jest oduczenie reakcji patologicznych i dewiacyjnych. Mimo pewnych osiągnięć użyteczność tej terapii jest dość ograniczona. Znacznie większe znaczenie społeczne mają techniki i metody modyfikacji zachowania ludzi normalnych; można je bowiem stosować w szkole, zakładzie przemysłowym bądź w administracji.

W rozdziale tym przedstawię kilka technik modyfikacji zachowania, które stanowią osiągnięcia inżynierii behawiorystycznej i które rozszerzą naszą wiedzę o sterowaniu reakcjami człowieka.

2 W wielu systemach instytucjonalnych i w życiu prywatnym zachowanie ludzi jest dość paradoksalne. Bodźce i zdarzenia neutralne lub nawet korzystne wywołują u nich reakcje lękowe, agresję lub silny gniew. Na przykład unikają oni takich zwierząt jak psy czy koty. Pojazdy mechaniczne czy kąpiel w jeziorze wywołują paniczny strach. Wszelkie kontakty interpersonalne, a szczególnie perspektywa rozmowy z przełożonym lub

61