CCF20100314026

56    Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

mułowaniem „nieprzejrzyste interesy” (Kul. 28/62, 7). Większość takich zastosowań, mimo swej oczywistej niezgodności z normą, nie tylko nie stanowi przykładów wykolejeń, ale może nawet ^uchodzić za zręczny zabieg stylistyczny, jeśli tylko intencja żartobliwa lub ironiczna twórcy wypowiedzi jest oczywista dla adresata, jeśli nie odczyta on w dobrej wierze zupełnie innej treści takiego nietypowo użytego bliskoznacznika. Zjawisko bowiem przypadkowego wypaczenia zamysłu nadawcy, który nie przewidział wszystkich konsekwencji płynących z wyboru rzadszego synonimu, zdarza się bardzo często. Na ogół polega ono na zasugerowaniu odbiorcy określonej postawy wartościującej, co w istocie •nie było intencją autora tekstu, np. „Mianem najbardziej wartościowego statku chełpił się do niedawna amerykański transatlantyk”. KSz 110/61, 6 (chełpić się jest ujemnie nacechowanym synonimem słowa chlubić się, wyraża treść 'chlubić się •czymś, nie mając ku temu dostatecznych podstaw’). Zdanie „Dwoma rekordami świata uraczyli nas w minionym tygodnia ilekkoatleci”. (ŻW 109/73, 6) zdaje się sugerować, że piszący ironizuje na temat owych rekordów, że je wartościuje ujemnie. W istocie taki zamysł stylizacyjny z pewnością nie przyświecał -autorowi, który po prostu użył czasownika uraczyć jako nie nacechowanego synonimu słów ucieszyć, uradować.

Dziennikarz, który pisze: „Azerbejdżan i Baku są utartym ~symbolem radzieckiej nafty”. NRz 12/61, 6, raczej nie uświadamia sobie tego, że czytelnicy będą odbierali wyrażenie utarty symbol przez pryzmat znanych sobie związków utarte opinie, utarte zwroty, utarte schematy 'konwencjonalne, banalne’; w takim kontekście natomiast narzucałby się neutralny przymiotnik tradycyjny. I dalsze przykłady takiego nie zamierzonego „podsuwania” odbiorcy negatywnej oceny realiów, które stanowią przedmiot wypowiedzi. W artykule o współczesnej młodzieży czytamy: „Czemu młodzież poszukuje jej [emocji] tak nagminnie i tak namiętnie?” TL 128/68, 5. Użycie wyrazu nagminnie sugeruje, że dążenia młodzieży do silnych przeżyć zostały tu ocenione ujemnie. Nagminnie nie stanowi neutralnego synonimu przysłówka powszechnie, występuje bowiem regularnie w kontekstach, w których mowa o rozpowszechnianiu się zjawisk szkodliwych i groźnych. Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego podaje wyłącznie przykłady typu: „Plaga samobójstw (...) stała się wprost nagminna”; „Moda wierszowania była wtedy nagminną chorobą”; „Niedoczynność tarczycy występuje nagminnie w niektórych okolicach”. Niemożliwe też byłyby związki * człowiek nagminnie szanowany, * powieść nagminnie chwalona itp. Zdanie: „Zrzeszenie to, dążąc do sukcesów, wszelkimi chwyta-m i rozbudowywało swe sekcje”. GłSz 254/57 -— zawiera sugestię, że zrzeszenie poczynało sobie nieetycznie, rozbudowując sekcje; rzeczownik bowiem chwyty istotnie wymienia się ze słowem sposoby, ale wnosi do tekstu pewien dodatkowy odcień: 'sposoby nieuczciwe, często pozostające w kolizji z prawem’. „Ślusarz Stanisław Łuczycki wy jechał z Warszawy w 1954 roku i zaprze dał się rybactwu”. ŻW 51/55 (wbrew intencjom autora zaprzedać się nie jest jedynie intensywniejszym odpowiednikiem czasownika poświęcić się czemu, oznacza oddanie się czemuś nagannemu z pobudek materialnych, np. zaprzedać się wrogowi, tradycyjne zaprzedać się piekłu, diabłu). „Przed rokiem zmierzyliśmy się z Włochami w Bolonii, gdzie uzyskaliśmy wynik remisowy 93 :93. Myśleliśmy wówczas, iż był to wyskok młodych reprezentantów Włoch, którzy żyjąc olimpiadą, postarali się o niespodziankę”. TR 19/61, 4 (wyskok został tu użyty w znaczeniu 'jednorazowy wyczyn’, ale wbrew zamiarom autora tekstu zachował swe ujemne nacechowanie emocjonalne, właściwe innym swym związkom, np. pijacki, chuligański, nieodpowiedzialny wyskok).

Z przykładów nie zamierzonego sugerowania odbiorcy negatywnej oceny realiów na szczególną uwagę zasługuje .— ze względu na swą powtarzalność — zakorzeniony błąd: użycie przyimka dzięki nie we właściwym mu, wyspecjalizowanym znaczeniu 'przyczyny pomyślnej’, lecz w ogólnej funkcji przyczynowej, której typowym wykładnikiem jest synonimiczny przyimek wskutek, np. „Dzięki temu chorobliwemu zjawisku zespół koszykarek Olszy przestał, istnieć”. T 23/61, 6; „Dzięki nieumiejętności strzeleckiej napastników Lecha nie padła ani jedna bramka”. PS 105/61, 3;

7 — Kultura...