CCF20100314040

124    Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

GrR 55/73, 2), profil („zakładowy profil produkcji pamiątkarskiej”. DzL 111/68, 5), jak przymiotniki pozytywny, zasadniczy, aktualny itp. („Mleczarnia przetwarza wielkie ilości mleka. Objaw to pozytywny”. Chł. Dr. 82/61, 7; „potrawy aktualne do nabycia” KSz 136/61, 5). Słowa takie — jak widać — pojawiają się też w tekstach o tematyce codziennej, co się po części tłumaczy swoistym zrutynizowaniem językowym autorów wypowiedzi; możliwe jest jednak to, że wchodzi tu w grę pewien świadomy zabieg stylizącyjny: elementy oficjalne mają mianowicie nadawać wyższą rangę omawianej sprawie, podkreślać jej wagę. W prasie czytamy np., że sytuacja „na odcinku rachunków restauracyjnych” (DZ 235/61, 6) i „na odcinku złomu żelaza” (Chł. Dr. 82/61, 6) nie jest dobra, że „rozkopuje się zieleńce w r a m dc h wymiany kabli”. (KL 78/61, 3), że przewiduje się uruchomienie zakładu produkcyjnego „na bazie kory świerkowej” (GłK 236/61, 4) itp.

Ogólnie można stwierdzić w języku mówionym, obiegowym wzrost liczby „pożyczek” z polszczyzny pisanej, zwłaszcza oficjalnej, szerzących się za pośrednictwem radia, prasy i telewizji. Stopień przyswojenia słów intelektualnych, książkowych jest jednak u znacznej części użytkowników współczesnej polszczyzny niedostateczny: bywają one stosowane w kontekstach z nimi nie harmonizujących, w których wywierają wrażenie sztucznych, przesadnie podniosłych — a więc manierycznych. Czasownik być coraz częściej zastępuje się wyszukanym istnieć (zaistnieć) lub książkowym stanowić („W Polsce istnieje 56 biskupów”. KL 79/ 61, 2; „Materiał ten nie stanowi wcale zimnego klepiska”. KL 123/61, 2); potoczne zacząć ustępuje czasem miejsca przestarzałemu i nieco podniosłemu począć („Strop począł trzeszczeć”; W 133/ 61, 1; „Dystrybucja poczęła rozdzielać grodzisza po gromadzkich kioskach”. EP 78/61, 7) itp.

Nie wszystkie jednak przykłady szybkiej ekspansji pewnych wyrazów dadzą się wyjaśnić społecznym prestiżem odmian polszczyzny, z których elementy te pochodzą; czasem są to słowa wspólnostylowe, neutralne, niczym się właściwie szczególnym nie wyróżniające. Zjawisko mody językowej ma mianowicie nie tylko podłoże, socjolingwistyczne; czasem czynnikiem przyspieszającym karierę wyrazu staje się pewna jego świeżość, Wyrazistość skojarzeń, które wywołuje— a więc walory niejako wewnętrznojęzy-kowe. Charakterystyczne jest to, że wiele wyrazów modnych — to pierwotnie określenia szczegółowych relacji przestrzennych, wtórnie nabywające znaczeń przenośnych, np, szeroki, wysoki, pogłębiać itp, W ich popularności można byłoby się doszukiwać tendencji do konkretności sformułowań, do zamiany nazw pojęciowych na środki obrazowe.

Spróbujmy ukazać przebieg i skutki procesu żywiołowej ekspansji słów modnych właśnie na przykładzie tych wyrazów, aby udowodnić, jak dalece ich pierwotna plastyczność i wyrazistość obraca się pod wpływem zbyt częstego użycia w swe przeciwieństwo. Przymiotnik wysoki we współczesnej polszczyźnie ma przede wszystkim znaczenie podstawowe, przestrzenne, np. wysokie wzgórze, wysoki dom, wysoki mężczyzna, oraz takie odcienie wtórne, przenośne, które nie zatraciły związku z ową treścią konkretną i są przez nią bezpośrednio motywowane, np. 'zajmujący dobrą pozycję w jakiejś hierarchii’ (wysokie stanowisko, wysokie odznaczenie, wysoka szarża), 'występujący w górnej części pewnej skali’ (wysoka temperatura, wysokie ciśnienie). Ponadto przymiotnik ten tworzy pewną liczbę związków frazeologicznych, w których jego użycie jest już tylko pośrednio związane z treścią dosłowną, np. mieć wysokie mniemanie, wyobrażenie, pojęcie o sobie. W powojennej polszczyźnie zaznaczył się bardzo wyraźny wzrost częstości występowania tego wyrazu, co ostatecznie doprowadziło do zmiany jego zakresu znaczeniowego. Mianowicie wysoki zaczął się stabilizować w kontekstach, w których nie było już mowy o obiektach w pewien sposób uporządkowanych, stanowiących ogniwo jakiejś hierarchii. Pojawiają się np. związki „wysoka nowoczesność” (KP 112/69, 3), „wysoki odsiew” (ŻW 114/69, 3), w tekstach sportowych mowa jest o „wysokiej formie zawodników” (Szt. Mł. 213/61, 4), o „wysokim wyczynie” (Szt. Mł. 215/61, 4) itp. Tłumaczono te wtórne użycia wpływem odpowiednich związków rosyjskich; czynnik ten istotnie musi być. brany pod uwagę w interpretacji niektórych połączeń, np. „wysoki uro-