CCF20100314047

138 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

taty, w których tego nawiązania niepodobna się już doszukać. Jeśli chodzi o użycia wyrazu poważny, to można usankcjonować te spośród nich, w których odcień 'wymagający powagi, traktowany serio’ stał się wprawdzie drugorzędny wobec znaczenia 'wielki, znaczny’, ale nadal z nim współistnieje (np. poważne osiągnięcia, poważne zmiany, poważne towarzystwa lotnicze, poważne zakłócenia itp.). Trzeba natomiast zdyskwalifikować te połączenia, w których poważny staje się wyłącznie wykładnikiem pojęcia wielkości (poważne szczyty górskie, poważne tereny budowlane) łub intensywności (poważnie rozwinąć turystykę, poważnie poprawić opinię). Zwłaszcza zaś wymagają eliminacji związki rażąco nieharmonijne z punktu widzenia podstawowej treści przymiotnika poważny (np. „poważnie storpedować” T 35/61, 6; „teren poważnie zbombardowany” DzB 49/61, 3).

Za podstawę oceny nowych użyć wyrazu modnego trzeba przede wszystkim brać stopień ich przydatności w procesie komunikacji językowej. Nie zasługują np. na sankcję normatywną modyfikacje frazeologiczne typu pełną gębą, zmieniają one bowiem tylko kształt ustabilizowanych jednostek, zwiększają niepotrzebnie liczbę ich wariantów, co utrudnia ich zapamiętywanie. Niecelowe jest także popieranie tych związków wyrazów modnych, w których są one dubletami innych słów, bardziej w tym kontekście utartych (np. pełny tydzień — cały tydzień). Posłużenie się wyrazem modnym jest natomiast uzasadnione wtedy, gdy dzięki niemu staje się widoczna pewna (nieraz subtelna) różnica znaczeniowa w stosunku do treści związku tradycyjnego. Nie są sobie równoważne wyrażenia W meczu wystąpił cały zespół (tj. wszyscy zawodnicy, którzy w danym momencie należą do klubu) i W meczu wystąpił pełny zespół (t j. zespół, w którym były reprezentowane wszystkie specjalności, zespół o składzie zgodnym z regulaminem danej gry lub danej dyscypliny sportu). Podobna różnica znaczeniowa powtarza się w kontekście: Przeczytaj cały tekst (tj. przeczytaj tekst, który masz, od początku do końca) i Przeczytaj pełny tekst (tj. przeczytaj tekst zgodny z pierwowzorem, bez skrótów i opuszczeń). Odcień zatem 'kompletny, bez luk, bez braków’ wydaje się w wyrazie pełny już ostatecznie ustabilizowany. Motywuje on użycie związków pełny zestaw, pełny asortyment, pełny wybór, pełny wykaz itp. Wreszcie na tolerancję zasługują te zastosowania wyrazu modnego, które może się nawet nie mieszczą się w schemacie narzuconym jego znaczeniem podstawowym i strukturą, ale są za to w znacznym stopniu sfra-zeologizowane, np. pełną parą naprzód, w pełnym biegu, w pełnym toku itp.

Wyrazy modne wymagają oceny nie tylko z semantycznego punktu widzenia. Częste ich użycie sprawia, że mówiący i piszący niejako oswajają się z nimi, stają się niewrażliwi na właściwe im zabarwienie emocjonalne i stylowe. Prowadzi to do powstawania połączeń rażących zawartymi w nich dysonansami stylistycznymi. Słowa modne, wywodzące się — jak już o tym była mowa — w znacznej części z oficjalnych odmian polszczyzny, noszą na sobie piętno pewnej urzędowości, która często nie harmonizuje ani z tematyką, ani z pozostałymi składnikami słownymi wypowiedzi, np. „Zmienił się układ sił między młodym a starym bydłem”. (TL 303/61, 5).

Bezpośrednio więc ze zjawiskiem mody językowej związane jest istnienie szablonu stylistycznego, operowania gotowymi for-, mułkami. Treść wypowiedzenia, jego zawartość myślowa i emocjonalna staje się rzeczą drugorzędną, skoro jej ubóstwo tak łatwo można zamaskować spiętrzeniem modnych słówek. Z takich pustych, beztreściowych frazesów zbudowane są np. zdania: „W toku szerokiej dyskusji wszechstronnie rozpatrzono w konstruktywnym duchu różne elementy sytuacji”. (GłP 238/61, 2); „Niełatwo było o bardziej gospodarskie spojrzenie na problemy i podejście do wyłaniających się zagadnień”. (W 123/61, 1).

W ten sposób moda na określone wyrazy przestaje być sprawą nieszkodliwego snobizmu, staje się natomiast zjawiskiem szkodliwym społecznie, gdyż skłania do rezygnacji z poszukiwań najstosowniejszych w danej sytuacji środków językowych, do zastępowania ich stylistycznymi „prefabrykatami”.