Czytanie1

Przeczytaj uważnie poniższy tekst, a następnie zrealizuj 15 poleceń.

kjjaw. H |U<z, b-

Wtodzimierz Maciąg Świadomość w stanie uwięzienia

(Gustaw Herling-Grudziński)

11)    Książka Gustawa Hcrlinga-Grudzińskiego Inny świat (wyd. polskie 1953) jest świadec

twem doświadczeń z więzień i obozów sowieckich. Rysuje ona zatem obraz innego systemu zniewolenia, a raczej innych sposobów zniewalania stosowanych w imperium sowieckim, gdzie zasady podboju i polityka divide et bnpera stawały się przedłużeniem kilkuwiekowej polityki caratu, przekształconych w narzędzia XX-wiecznego totalitaryzmu. Doktryna tego imperializmu realizowana była w innych warunkach geograficznych (klimatycznych) i narodowościowych: rozległość terytorialna, surowość klimatu, różnorodność kultur anektowanych narodowości podpowiadały swoiste metody deportacji i eksploatacji ludzi, z drugiej zaś strony cel imperialny osłonięty byt inną fasadą językową. Totalitarny imperializm niemiecki osłaniał się doktryną „rasy", „krwi i ziemi”, wyższości narodu niemieckiego, sowietyzm głosił „wyzwalanie” narodów, burzenie „niesprawiedliwych" ustrojów państwowych, wprowadzanie sprawiedliwości „klasowej", opartej na „społecznej własności" gospodarki. Z licznych podobieństw i analogii hitleryzmu i sowictyzmu (co jest osobnym zagadnieniem) przypominam niektóre tylko, a mianowicie te, które rzutowały bezpośrednio na stan obozów koncentracyjnych i na sytuację więźnia tych obozów. Rozległość przestrzenna Rosji Sowieckiej, surowość północnego klimatu - inaczej rysowały możliwość ucieczek, doktryna podziału „klasowego" - inaczej wyłaniała elity rządzące, inaczej układała stosunki pomiędzy więźniami a oprawcami. Wszechobecność politycznego donosu na przykład, która w więzieniach i obozach sowieckich stawała się tak skuteczną metodą terroru, nie odgrywała większej roli w obozach hitlerowskich, czego przyczynę łatwo wskazać: „Haftling" obozu oświęcimskiego nie był więziony za „nieprawomyślność”, ale za to, że byl Żydem albo Polakiem. Z drugiej strony generał sowiecki czy inżynier przemysłu lotniczego stawał się więźniem NKWD obok chłopa zesłanego za opór wobec kolektywizacji - co znów nic do pomyślenia było w systemie hitlerowskim. Różne pozory prawnych przepisów dla tego samego terroru wytwarzały inne społeczności więzienne. W obozie sowieckim mógł się znaleźć „każdy”, od partyjnego funkcjonariusza wysokiego szczebla po pastucha z kołchozu, obóz hitlerowski natomiast więził „zhomogenizowaną" masę oddzieloną od społeczności oprawców nieprzekraczalną barierą. Chciałoby się niemal powiedzieć, że system sowiecki nie zakłada trwałości hierarchii¹, co jest prawdą tylko „do pewnego stopnia”, ale co jednak rodzi inne rodzaje kontaktów międzyludzkich, nieznane w obozach hitlerowskich.

(2) Zjawiska te mają pewne znaczenie, kiedy zaczynamy mówić o „mentalności więziennej”,

0    każdej rodzącej się refleksji więźnia nad własną sytuacją i losem, a wreszcie nad człowiekiem uwikłanym w mechanizmy życia zbiorowego. Sowieckie doświadczenia więzienne stawały się na swój sposób „bogatsze” w różnorakie warianty i odcienie (potwierdzają to zapisy literackie) i jakby „łatwiej” podprowadzają ku refleksji ogólniejszej nad człowiekiem

1    człowieczeństwem, ku problemom egzystencji. Doświadczenia te inaczej sytuują problematykę podmiotu. Mechanizmy niszczące podmiotowość działają tu inaczej, większa jest odległość pomiędzy więźniem a ośrodkiem władzy, której cele i zamiary stają się niedocic-czone. Wielość „układów pośrednich”, wielość form życia obozowego, zacierająca się granica między życiem w obozie i poza obozem (w książce mówi o tym kilka wątków) - wszystko to sprawia, że osobowości wyodrębniają się tutaj w znacznie większym stopniu niż w „państwie SS”, że zjawiają się zróżnicowane postawy wewnętrzne, a nawet filozoficzne, że - słowem - życie duchowe nie ulega w tym stopniu zniszczeniu. Poddane wielorakim i prawie niewyobrażalnym zagrożeniom, zachowuje ono, a nawet wytwarza pewne wątki, pewne jakości, pewne nurty, co od dawna literatura rosyjska umiała eksploatować, a wreszcie nie jest bez znaczenia, że Herling-Grudziński odwołuje się do literackiego wzoru Dostojewskiego, podczas gdy Borowski podobnego odniesienia nie ma i mieć nie może. Dla Borowskiego obóz oznacza dlatego kres człowieczeństwa, staje się praktycznie doświadczanym kresem kultury, dla Herlinga-Grudzińskiego natomiast staje się pewną szczególną, historyczną formą procesów towarzyszących człowiekowi. Grudziński nie mógłby chyba powtórzyć za Adornem, że po lagrach sowieckich, po Jercewie „poezja stała się niemożliwa”, jak mógłby i jak w gruncie rzeczy mówił Borowski. „Totalne zwątpienie” Borowskiego (czego literackim świadectwem jest może przede wszystkim Bitwa pod Grunwaldem) nie udzieliło się narratorowi Innego świata - i nie o stopień odczlowicczenia tu chodzi, który u Grudzińskiego sięga ekstremów w niektórych scenach, ale o pewien gatunek stoicyzmu umożliwiającego „zachowanie wiary”, nie o opisy zatem, ale o postawę narratora.

[31 „Nie wiedziałem jeszcze, że jedyną rzeczą, przed którą należy się w więzieniu bronić bardziej uporczywie niż przed głodem i śmiercią, jest stan pełnej świadomości.”² Dla wydobywania problematyki podmiotu jest to zdanie kluczowe. U Borowskiego narrator zdaje się nie dopuszczać „stanu pełnej świadomości”, co wydaje się prawie niemożliwe, bo nasza władza nad toczącą się myślą ma ograniczoną skuteczność. Jednakże narrator Borowskiego chyba notorycznie do tego dąży. Pisano o tym i próbowano wskazywać, że takie ograniczenie świadomości jest następstwem warunków życia obozowego, że jest to wynik różnych przymusów działających jakby mechanicznie, bez żadnego obliczania rachunków korzyści psychicznych. A przecież więźniowie u Borowskiego korzyści te obliczają, jak choćby w scenie (...), gdzie Henn najwyraźniej nie chce rozmawiać ani pamiętać o Francji, aby - krótko mówiąc -• mniej cierpieć. A więc autor doskonale wic o tym rachunku, woli jednak przyjmować, że załatwił to sobie bezboleśnie, cwaniacko, że w ten sposób przechytrzyć może w sobie pewną cząstkę samego siebie, aby łatwiej dać sobie radę z życiem w obozie. Tamto wszystko zostaje ze świadomości usunięte - i cześć! Próbujemy żyć bez zbędnych obciążeń. Jak lekkomyślny jest taki zabieg, okaże się później, między innymi (...) w recenzji książki Zofii Kossak³ i może w rachunku ostatecznym, który nie ma już zapisanego świadectwa.

[4]    O co mi chodzi? O to, że taki zbieg dokonywany na sobie samym, zabieg karczowania „zbędnych gałęzi", zabieg, który nosi wszelkie znamiona automanipulacji, jest u Borowskiego przedstawiony jako problem czysto techniczny, nie zasługujący prawie na uwagę. Swoista „łatwość”, „przystępność”, jakby „powszedniość” tego zabiegu, któremu odbiera się jakikolwiek wymiar duchowy razem z przesłankami ewentualnego oporu - staje się wymownym świadectwem stanu kultury jakby już bezsilnej wobec podobnych manipulacji.

[5]    Książka Inny świat tym różni się od opowiadań Borowskiego, że jej narrator uzyskuje stopniowo przeświadczenie, iż „bycie więźniem” nie oznacza zmniejszenia się pola świadomości, że owa „pełna świadomość” staje się warunkiem koniecznym zachowania człowieczeństwa, zachowania prawa uważania się za człowieka, rozstrzygania owej niepewności, o jakiej pisał Ortcga⁴. Paradoks na tym polega, że „pełna świadomość” podnosi

1

Sam przeżyłem rodzaj Szoku, kiedy w obozie sowieckim w Borowiczach w 1945 r. ujrzałem pomiędzy więźniami poł-skiego milicjanta, który mnie aresztował kilka miesięcy wcześniej. Doświadczenia tego rodzaju powtarzają się we wspomnieniach deportowanych.

www.wslp.com.pl

2

   G. Her ling-Grudziński, Inny twist, Paryż 1965. s. 157.

3

   Autor odwołuje się do artykulu-recemjl o książce Zofii Kossak Z otchłani (1947), zwłaszcza do często cytowanego fragmentu o .cząstce ponurej sławy Oświęcimia', klóra .należy się' wszystkim, co przeżyli. Ibidem, s. 202. IPrzypis autora - D.K.)

4

   losk Ortega y Gassct. Człowiek i ludzie. |w:l Bunt mas.