DSC01079 (10)

I WSTĘP

^ttdlubchw ilou yjstan ich zwątpienia o ludziach - pamiętać wszakże Mieży, że przypisuje ją Prus bohaterom, których czytelnik siedzi z sympatią i którym raz po raz ufa.

VII. PSYCHOLOGIA

Mocno osadzeni w „naturze”, cielesni i krwiści bohaterowie Lalki są me mnie! zasobnie wyposażeni pod względem psychicznymi społecznym,_ Tcdea z krytyków już w 1890 roku dostrzegł w tej powieści powinowactwa z wielką powieścią rosyjską: sądził, że psychologia Lalki to wynik ulegania wpływom Lwa Tołstoja i Dostojewskiego . Prus ich rzeczywiś-cie cenił i takiej inspiracji pewno by się nie odrzekał, ale jego zwrot ku psychologii brał się z zapału scjentystycznego - czytał wiele książek o tematyce psychologicznej - i z uporu szanowania faktów. Zapał ten i upór prowadziły go ku dziedzinie, w której wiele do powiedzenia mieli kiedyś romantycy. Wiedział oczywiście o tym, zajmował zaś wobec zjawisk na tym obszarze stanowisko podobne temu, jakie zajmowali dwaj bliscy mu uczeni: Wiktor Feliks Szokalski (1811-1891) i Julian Ocho-rowicz (1850-1917). Pierwszy z nich, polistopadowy emigrant polityczny, później dawny okulista, od roku 1853 stale związany z Warszawą, wydal w latach 1861-1863 Fantazyjne objawy zmysłowe, dwutomowe dzieło o przywidzeniach, złudzeniach, przeczuciach, urojeniach, fantazmatach, halucynacjach, marzeniach sennych i snach. Opisywał w nim dziesiątki tego rodzaju zjawisk (stykał się z nimi podczas swej praktyki lekarskiej) i próbował je wyjaśniać naukowo. Dzieło to czytał Prus już jako gimnazjalista w Lublinie⁵², a w latach późniejszych mógł się upewnić o ważności spostrzeżeń Szokalskiego jako czytelnik pracy Taine’a 0 inteligencji, w które) zawierały się liczne rozważania o wrażeniach i

Zab. p? (Leon Okręt], O„Lalcei słów kilka, «Kraj» 1890, nr 15. Przedruk H H Markiewicz, _itLalka^>> Bolesława Prutą, s. 223-230.

Zaświadczył toj. Ochorowicz, Przed Mjidziestu laty [w:] Wspom-mana o Bolesławie Pruńe, zebrał i oprać. S. Fita, Waraj_awa 1962 s. 27.

wyobrażeniach, iluzjach ifialucynacjach itp.*^ł pchorowicz. który uważał się za ucznia Szokalskiego, a należał do najbliższych przyjaciół Prusa, fascynował się kwestiami psychologii i psychopatologii, magnetyzmem i hipnozą.

I gzokalski, i Qchojowicz_?j Prus_j>oczytywali się za entuzjastów nauki, a przeciwników „metafizyki”, ich jednakże pojmowanie naukowości odbiegało od tego, co się dziś potocznie uważa za pozytywistyczny „cyrkiel, wagę i miarę”. Za Augustem Comte’em podkreślali, ze naukowa wiedza o człowieku i społeczeństwie jeszcze się nie ukształtowała, że właściwie dopiero się zaczyna-i w związku z tym pierwszorzędne znaczenie dla budowania jej fundamentów przyznawali obserwacji faktów^ obserwacji porządnej i nieuprzedzonej. Skoro zaśTaktami są majaczenia, uczulenia i przeczulenia, zjawiska dziwne (np. sen magnetyczny) i dolegliwości irracjonalne (fobie), dewiacje psychiczne i choroby nerwowe - to oSowiązkiem uczonych i pisarzy jest badać je. Nawet jeśli się wie, że zapłaci się nieuchronnie koszty ryzyka badawczego, a nie zbierze się zasług.

Miał nadto Prus powody prywatne, by ten obszar zjawisk traktować? natężoną uwagą. Przez dziesiątki lat udręczała go świadomość obłędu brata Leona, zdruzgotanego psychicznie w roku 1863. Pamiętał też swoją własną depresję, która sprawiła, że przerwał studia w Szkole Głównej. Całe dorosłe życie borykał się z lękiem przestrzeni (agorafobią).

W--Lalce nie..doświadczają stanów dziwnych - owych przywidzeń^ półsennych i sennych majaczeń, lęków połączonych z niejasnymi przeczuciami, denerwujących nawrotów niepożądanej myśli i obsesyjnych pragnień - tylko postacie z dalszego planu. Jakby; Prus pragnął powiedzieć, żę każdy człowiek, któremu przyjrzeć się z bliska, doznaje ich ponad wszelką wątpliwość. Oprawa przyczynowa i okoliczności zewnętrzne tych doznań i przeżyć są przedstawiane realistycznie w duchu dzieła Szokalskiego. Uporczywy nawrót półsennego koszmaru, męczą-

⁵³ Zob. O inteligencji przez Henryka [!] Taine‘a_t tłum. S. Tomaszewski, Warszawa 1873. Tematyka, o której tu mowa, zawiera się zwłaszcza w księdze drugiej (s. 57-106). Dzieło Taine’a miał Prus w swojej bibliotece domowej.