DSC01081 (10)

uv WSTĘP

^niezwykle sumiennego i skrupulatnego w swoim zawodzie. Struktura psychiczna wszystkich tych postaci jest więc złożona. Prus podkreśla niejako, że ten sam człowiek nosi w sobie pierwiastki sprzeczne, że waigg w nim „przeciwne żywioły”, że jest zarazem i sobą, i swoim przeciwieństwem. Złożoność natury duchowej była. w naszej literaturze "Xix -wiecznej ukazywana najczęściej jako dwoistość przedzielona przeto (przemianą wewnętrzną w rodzaju tej, jaką przeżywa Mickiewiczowski Gustaw, by stać się Konradem, lub Jacek Soplięa, by stać się księdzem Robakiem). W Lalce ta złożoność — nie usuwająca zresztą możliwości przełomów - jest w zasadzie równoczesnością. Wokulski parokrotnie przygląda się sobie jak komuś obcemu (np. w pełnej ekspresji scenie z lustrem w hotelu paryskim), analizuje swoje skomplikowanie, .jdaje sobie sprawę z nielogicznej złożoności innych.

AU _|[ngyyy”_l nrrwire i patologie psychiczne nie są w Lalce ujmowane jako przypadłości wynikłe z typu psychicznego. Ani nie tłumaczą się~-jak bywa w powieściach naturalistów- dziedzicznością lub przyczynami organicznymifSa przede wszystkim wyrazem i-komr- ^{1 2}

orientacji nerwy nie rozstrajają się ludziom prostym, zaabsorbowanym walką o zaspokojenie potrzeb elementarnych⁵⁵.

Prus niezupełnie tym tropem poszedł, ćKóć można w Lalce dostrzec \ odpryski ówczesnych dyskusji o „wieku nerwowym” (lud jest odporny \\ na epidemię nerwowęści - Wysoccy i Węgielkowie nie chorują na nerwyJT Diagnoza Prusa składa się z kilku elementów. Należy do nich - podtrzymane za wcześniejszymi krytykami arystokracji - przekonanie o trucicielskim wpływie schorzeń moralnych arystokracji na jej ^własnycn człolików. Wotaazach oatologii takich ludzi, jak bąjon DalsKiJ j barónostwo IDaes^nwsry, a w pewnym stopniu I panna Izabela, odbiła się WadliWe wychowanie, próżniaczy trvb życia i rozluźnienie obyczajów w ich sferze^. Baronostwo KFźeszowscyT^BarórTDalski mają poprzedników w licznych utytułowanych fiksatach i degeneratach, jakich przedstawiał Kraszewski (Mońturi, 1872-1873*, Chore dusze, 1880 i szereg innych powieści), akcentując moralne aspekty dewiacji psychicznych*, Prus i Orzeszkowa (np. w obrazie Emilii Korczyńskiej i Zygmunta Korczyńskiego w Nad Niemnem) wiele w tym względzie zawdzięczali autorowi Dwóch światów. Panna Łęcka ma poprzedniczki - choćby bohaterkę tytułową Ady (1876) Kraszewskiego - które przesądy kastowe, zakłamanie środowiskowe i luksus powykrzywiały i unieszezęśliwity-

Ze znawstwem i przenikliwością zadziwiającą, zwłaszcza na tle polskiej tradycji powieściowej niezbyt przecież dbałej o psychologię, przedstawi! Prus neurotyczną stronę osobowości Wokulskiego \ Rge-_xkiego^{3 4}. y* ^ ^111    1 t

^v—W wizerunku pana Ignacego jako człowieka żyjącego na poły w świecie realnym, który go coraz bardziej przygniata, na poły w \ wyimaginowanym, który go coraz słabiej chroni przed brutalną rzeczy- ]

1

kwencia czasu historycznego^ krajii, kultury i społgrzrnstwa. Przyświeca Lalce hipoteza - formułowana w okresie pozytywizmu wielokrotnie - że „wiek jest nerwowy”. W pracach tego rodzaju, jak wydany w roku 1886 przekład książki Richarda Kraffta-Ebinga Nasz wiek nerwowy (nasze

2

zdrowe i chore nerwy), objaśniano nasilanie się chorób nerwowych destabilizacją dawnych hierarchii i demokratyzacją stosunków społecznych^ obietnicami powszechnego szczęścia, które nie nadchodzi), libe-Iralizmem (konkurencją, która wywołuje frustracje pokonanych i niepew-^ność chwilowych zwycięzców), powierzchownością treści i recepcji kultury masowej oraz przyspieszonym, męcząco prędkim tempem życia. Nje wyprowadzano zresztą stąd wniosków przeciwko postępowi - sygnalizowano jedynie jego cenę. Nie było przy tym zgody co do zasięgu Łpoleozpęgo nerwic Istniały tu dwie orientacje: jedna uwypuklała ł    «uclkńUugpątępu i nowych form życia dla zdrowia psychicznego

wszystkich, druga^dla zdrowia środowisk elitarnych, w których skupiają się jednostki o wyższym wykształceniu, rozbudzonej wrażliwości i większej świadomości zagrożeń cywilizacyjnych^ Według tej drugiej

3

: Z interesującymi ustaleniami w tej kwestii miałem możność zapoznać się, czytając maszynopis pracy doktorskiej K. Kłosińskiej, Powieści o „wieku nerwowym'obronionej w Uniwersytecie śląskim w 1985 roku (uwagi o ówczesnych teoriach neurozy zawarła autorka w I rozdziale swej rozprawy).

4

⁵⁶ Obszerne rozważania na ten temat zob. J. Tomkowski, Neurotyczni bohaterowie powieści Prusa, «Pamiętnik Literacki)) 1986, z. 2, s. 27-49.