DSC07592 (2)

w marcu 1918 roku biuro organizacyjne, które miało przygotować Ogólnorosyjską Konferencję Proietfcult w Moskwie. Odbyła się ona we wrześniu tegoż roku. W trakcie tej konferencji ukonstytuowała się Rada i Komitet Centralny Proletkultu, na którego czele stanęł W. Polański, a honorowymi przewodniczącymi zostali Lenin i Łunaczar-ski. Na konferencji została określona pełna niezależność Proletkultu w dziedzinie kultury i oświaty od administracji państwowej. Przytoczone tu fakty pozwalają nam ocenić, z jaką konsekwencję Proletkult utrwalał od pierwszych dni Rewolucji swoją pozycję, zdobywając olbrzymią popularność i rozszerzając aż do roku 1920 swoje kompetencje. Leninowska krytyka programu i miejsca organizacji w łonie przemian rewolucyjnych, rozpoczęta jeszcze w maju 1919 roku, została ostatecznie podsumowana słynnym listem KC RKP (b) z 1 grudnia 1920 roku, atakującym postępowanie przywódców i ideologicznych inspiratorów (Aleksander Bogdanów) Proletkultu. Od tego momentu rozpoczął się okres krytyki Proletkultu prowadzonej przez partię. Liczne kompromisy, stanowiące taktyczne próby utrzymania organizacji, pozwoliły jej przetrwać do roku 1925, kiedy została podporządkowana Związkom Zawodowym. Rozwiązano ją ostatecznie dopiero w roku 1932. W pierwszej połowie lat dwudziestych Proletkult nawiązał bardzo bliskie kontakty z konstrukty wistami, którzy dyskutując nad produktywizmem przejęli od niego wiele założeń ideologicznych. Również i konstruktywiści podjęli próbę zmonopolizowania w swych rękach zagadnień kultury. Po doświadczeniach Proletkultu czynili to jednak inaczej. Nie stworzyli odrębnej organizacji, a zmierzali jedynie do określenia swojego uprzywilejowanego miejsca w społeczeństwie jako elity intelektualnej, decydującej, poprzez pracę na polu „organizowania świadomości", o kierunku kolejnych posunięć również w dziedzinie polityki kraju. Przekreślenie tych dążeń, poparte ostrą i zdecydowaną krytyką, nastąpiło dopiero w początkach lat trzydziestych.

Aby do końca wyjaśnić tę złożoną sytuację powróćmy do jeszcze jednego dokumentu z roku 1920 i przytoczmy fragmenty wypowiedzi konstruktywistów węgierskich, opublikowane na łamach czasopisma

„Ma", odpowiadających na pytania postawione przez bliżej nieznane Międzynarodowe Tymczasowe Moskiewskie Biuro Twórczych Artystów. Dotyczyły one stosunków między sztuką i państwem kapitalistycznym oraz międzynarodowej współpracy awangardy. „Czerwona Międzynarodówka Twórczych Artystów - pisali Węgrzy - jest koniecznie potrzebna do przyspieszenia rewolucji światowej (...) Kryzysu światowego nie będzie można zażegnać na podstawach tylko gospodarczych i tylko środkami politycznymi. Sztuka nie jest luksusem społecznym, lecz reprezentantem ciągłego ruchu naprzód i dlatego jest wielką energią rewolucji. CMTA ma być centrum, z którego siły zostaną odpowiednio ukierunkowane pod względem praktycznym, siły dziś jeszcze chaotyczne. Wyobrażamy sobie utworzenie CMTA na przykładzie III Międzynarodówki robotników. Komitet Centralny III Międzynarodówki powinien zwołać zjazd, w którym uczestniczyliby reprezentanci najbardziej radykalnych artystów wszystkich krajów, ale tylko tacy, którzy nie splamili się przeszłością i stanęli już po stronie komunizmu. Jedynym programem tego zjazdu powinno być utworzenie CMTA (...) Ci, którzy przekształcają, stoją na stanowisku dyktatury. Wobec osób mających dobre zamiary nie wolno stosować pryncypialnych ulg. Pierwszoplanowym zadaniem Międzynarodówki będzie wyjaśnienie spraw sztuki i rewolucji. Współpracując z III Międzynarodówką należy zapewnić w sprawach sztuki dla CMTA pełną autonomię. Nawet centralne kierownictwo CMTA może pełnić wyłącznie kontrolujące funkcje wobec grup artystycznych różnych krajów l...)"⁵ - tendencje, o których była mowa wyżej, zostały tu wyłożone bez osłonek.

Popatrzmy teraz na problem sztuki i rewolucji z innej strony, od strony samej koncepcji sztuki, którą kierowała się awangarda artystyczna. Pozwoli to nam precyzyjnie określić reprezentowaną przez nią wizję rewolucji a zarazem w jednolitym dotychczas polu wyróżnić odmienne założenia.

Osią sporów prowadzonych wewnątrz środowiska artystycznego, a zarazem z przywódcami rewolucji, była kwestia przeszłości, a więc koncepcja tradycji a rty styczne j. Drugie pytanie dotyczyło cha-

31