DSCN0085 (3)

Ebhrtu Skorupska Umiytiska

osiemdziesiątych XIX wieku. Na obraz ten składa 9ię realnt zyifK mieszkańców, opisy przyrody i kreacja postaci literackich.

Zgodnie z założeniami poetyki, powieść realistyczna drugiej XIX wieku opierała się na określonych zasadach konstrukcyjn|dvS prawdopodobieństwo autentyczności, typowość sytuacji i postaci, kretność, od poetyzowanie kreowanego świata literackiego oraz umiar w ilustrowaniu i obrazowaniu rzeczywistości⁴. W zgodzie z tym km^K powstała pozytywistyczna powieść Nad Niemnem. Zaprezentowanys^^^B „program odrodzenia narodowego i postępu społecznego, uwzględniającego również wymogi gospodarcze współczesności, wiązała z Mickiewiczowskiej proweniencji ideałem harmonii dworu ze wsią"¹.

Ulubioną formą narracji Orzeszkowej jest opis², który — jak podkreśla T. Skubalanka — „można nazwać kreatywnym. Nie istnieje on w powieści w izolacji — sam dla siebie, lecz funkcjonalnie współtworzy tałośc dzieła"³. Niezwykle plastyczne opisy przyrody są w Nad Niemnem języ-kowym odbiciem wielobarwnego świata flory. Cechuje je szczegóMHfc i precyzyjne dookreślenie kształtów, zapachów i barw właściwych temu fragmentowi prezentowanej rzeczywistości⁴.

Celem tego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, do czego zostały wykorzystane i jaką funkcję pełnią barwy w językowej kreacji bohaterów literackich w Nad Niemnem. Analizą objętych zostało kilkanaście postaci, spośród występującej w powieści dużo większej liczby osób, w tym: Benedykt Korczyński, jego rodzina i rezydenci, a także Różyc i Kirłowie (z dworu) oraz Jan Bohatyrowicz, jego stryj Anzelm i siostra Antolka (z zaścianka).

Wybrane osoby podkreślają realizm Nad Niemnem, bowiem w powieści obok typowych dla epoki bohaterów pozytywistycznych (Benedykt, jego syn Witold, Justyna Orzelska) umieszczone zostały różne typy, właściwe dziewiętnastowiecznej rzeczywistości. Obok wizerunków obywatelskich

społecznie akceptowanych, postaci matki Półki — wdowy Andrzejowej Korczyński*], pracowitych kobiet, jak Kirłowa i Marta, znalazły sie szablonowe postaci egoistów i próżniaków. Należy do nich egocentryczna żona — Emilia Korczyńska, melanchołiczka żyjąca w fikcyjnym świeci* francuskich romansów, która nie akceptuje obowiązków i ciężkiej pracy męża; niespełniony artysta — Zygmunt Korczyński, romantyk i neurotyk; utracjusz — lekkomyśny i rozrzutny Teofil Różyc, wreszcie Kirło — bliski Fredrowskiemu Papkinowi pieczeniarz i darmozjad. Z kolei kreując codzienność i wizerunki mieszkańców zaścianka, Orzeszkowa nawiązuje do Mickiewiczowskiego mitu krainy, „w której jest trochę szczęścia dla Polaka"⁵, czym daje wyraz przekonaniu o zbawiennym wpływie wsi na człowieka⁶. Indywidualnej kreacji bohaterów Nad Niemnem posłużyły także barwy.

Nie wnikając w biologiczne, fizyczne i psychologiczne aspekty zjawiska, na potrzeby tego artykułu przyjmuję, że barwa to postrzegana za pomocą wzroku cecha desy gnatów materialnych, odbierana jako swoiste wrażenie zmysłowe i estetyczne⁷. W celu uniknięcia powtórzeń używam zamiennie wyrażeń: kolor i zabarwienie⁸.

Zestaw barw wyzyskany w powieści przez Orzeszkową w językowym wizerunku postaci jest dość bogaty i obejmuje osiem grup kolorystycznych⁹: biel i barwy neutralne zbliżone do niej (w tym: biały, blady¹⁰, siwy¹¹, srebrny, śnieżny); czerń i kolory zbliżone (w tym: czarny, ciem-

1

X Skubalanka wymienia pięć zasad konstrukcyjnych, które rzutowały na kształt Językowy dzieł literackich w drugiej połowie XIX wieku. Por. tejże. Historyczna stylistyka Przekroje, Wrocław-VVarszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 306. t* J Bachórz, Wieś, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza I.Kowa Iczy kowej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1994, s. 1028.

2

Zob. A. Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876-1895>, ~~ J977, s. 84-67.

3

|X Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wroctaw-Warszawa-k-Gdańsk-Łódi 1964, s. 338.

4

Znb ibid., s. 344. T. Skubalanka zwraca uwagę nie tylko na precyzję w opisach Tp ^w Niemnem, zarówno w zakresie barw, jak kształtów i zapachów, de f na ekspresywność poetycką narracji.

5

   A. Mickiewicz, Pan Tadeusz czyli ostatni zapad na Litwie, Warszawa 1990, s. 380.

6

   O obrazie wsi w literaturze XIX wieku pisze ]. Bachórz. Zob. tegoż, Wieś..., s. 1025-

I 1028.

7

   O trudnościach w sprecyzowaniu definicji barwy i koloru pisała M Ampel-Rudolf I w artykule Barwa a kolor, „Poradnik Językowy" 1987, z. 8, s. 621-625. Per. R. Tokarski,

I Semantyka barw we współczesnej półszczytem, Lublin 1995, s. 13-18.

8

   Por. Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1958-1969 I (dalej SJPD), 1.1, s. 358; t. III, s. 826; L X, s. 402. Tam hasła barwa, kolor, zabarwienie.

9

* Kanoniczna lista barw w języku polskim zawiera następujące kolory: biały i czarny, I czerwony, żółty, zielony, niebieski, brązowy, szary, fioletowy, pomarańczowy i różowy. Za I R. Tokarski, op. cii., s. 21.

10

¹¹ Znaczenia wyrazów cytowane są ze Słownika języka polskiego, wyd. przez M. Orgeł-I branda, Wilno 1861 (dalej SWil), Słownika języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryń-I skiego, W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900-1927 (dalej SW), Słownika języka polskiego, I pod red. W. Doroszewskiego (op. cit.), które są kodyfikatorami polszczyzny drugiej polo-| wy wieku. Zgodnie z semantyką bieli zakwalifikowano tu leksem blady i jego warianty ■^w znaczeniu białawy; cery albo barwy zbliżającej się do białej'.

11

W znaczeniu 'odznaczający się kolorem białym, wpadającym nieco w czarny'.